Việc xử lý hình sự đối với người chưa thành niên luôn được pháp luật hình sự Việt Nam điều chỉnh một cách đặc biệt, nhằm cân bằng giữa mục tiêu giáo dục và răn đe. Khi người dưới 18 tuổi có hành vi chuẩn bị phạm tội, mức hình phạt tối đa dành cho họ được giới hạn rõ ràng theo từng độ tuổi. Không chỉ vậy, các nguyên tắc áp dụng hình phạt cũng được quy định cụ thể để đảm bảo tính nhân đạo và phù hợp với mức độ nguy hiểm của hành vi chưa hoàn tất.
1. Mức hình phạt cao nhất đối với người dưới 18 tuổi khi chuẩn bị phạm tội là gì?
Khoản 2 Điều 102 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 102. Quyết định hình phạt trong trường hợp chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt
...
2. Mức hình phạt cao nhất đối với người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi chuẩn bị phạm tội không quá một phần ba mức hình phạt được quy định trong khung hình phạt đối với hành vi chuẩn bị phạm tội trong điều luật được áp dụng.
...
Theo quy định này, mức hình phạt đối với người chưa đủ 18 tuổi chuẩn bị phạm tội không giống với người thành niên. Pháp luật phân chia thành hai nhóm độ tuổi: từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi và từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi, tương ứng với các giới hạn riêng biệt về hình phạt. Cụ thể, nhóm nhỏ tuổi hơn (14 tuổi đến dưới 16 tuổi) chỉ phải chịu mức phạt tối đa bằng 1/3 khung hình phạt quy định đối với hành vi chuẩn bị phạm tội; còn nhóm lớn hơn (16 tuổi đến dưới 18 tuổi) bị giới hạn ở mức tối đa là 1/2 khung hình phạt.
Việc giới hạn mức phạt này xuất phát từ chính sách hình sự nhân đạo, thừa nhận rằng người chưa thành niên vẫn đang trong quá trình phát triển về tâm sinh lý và nhận thức pháp luật. Do đó, hình phạt không chỉ mang tính răn đe mà còn nhằm tạo điều kiện cho họ sửa chữa sai lầm, quay lại cuộc sống bình thường.
Tình huống giả định
Tháng 2/2025, Nguyễn Gia Hưng (15 tuổi, học sinh lớp 9 tại Hải Dương) được rủ rê tham gia một nhóm bạn lập kế hoạch đột nhập tiệm vàng vào ban đêm. Trong các buổi trò chuyện qua mạng, nhóm bạn phân công rõ người canh gác, người phá khóa, người cất giữ tài sản sau khi trộm được. Gia Hưng được giao nhiệm vụ tìm kiếm đường thoát hiểm và trực tiếp ghi hình camera bên ngoài tiệm để nắm sơ đồ. Tuy nhiên, khi cả nhóm chưa kịp thực hiện kế hoạch thì bị công an phát hiện và ngăn chặn do chủ tiệm vàng nghi ngờ và trình báo từ trước.
Trong quá trình điều tra, cơ quan công an xác định hành vi của Gia Hưng và các bạn mới dừng ở giai đoạn chuẩn bị phạm tội. Do Hưng mới 15 tuổi nên theo quy định tại Khoản 2 Điều 102 Bộ luật Hình sự 2015, mức hình phạt cao nhất mà Tòa án có thể áp dụng đối với em chỉ là 1/3 khung hình phạt dành cho hành vi chuẩn bị phạm tội của tội danh tương ứng – cụ thể là tội trộm cắp tài sản theo Điều 173. Nhờ có thái độ khai báo thành khẩn và chưa gây ra hậu quả, Gia Hưng được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự và chuyển sang biện pháp xử lý hành chính kết hợp giáo dục tại địa phương.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Nguyên tắc nào được áp dụng khi quyết định hình phạt trong trường hợp chuẩn bị phạm tội?
Khoản 1 Điều 57 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 57. Quyết định hình phạt trong trường hợp chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt
1. Đối với hành vi chuẩn bị phạm tội và hành vi phạm tội chưa đạt, hình phạt được quyết định theo các điều của Bộ luật này về các tội phạm tương ứng tùy theo tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi, mức độ thực hiện ý định phạm tội và những tình tiết khác khiến cho tội phạm không thực hiện được đến cùng.
...
Nguyên tắc áp dụng hình phạt trong các trường hợp tội phạm chưa hoàn tất như chuẩn bị phạm tội hay phạm tội chưa đạt được đặt ra nhằm bảo đảm sự công bằng trong xử lý hình sự. Thay vì áp dụng hình phạt tương đương với người đã phạm tội hoàn chỉnh, pháp luật yêu cầu Tòa án phải xem xét toàn diện các yếu tố: hành vi cụ thể đã thực hiện đến đâu, mức độ đe dọa đến trật tự xã hội, và đặc biệt là lý do khiến hành vi không được hoàn thành.
Nếu người phạm tội tự ý từ bỏ ý định hoặc bị ngăn chặn bởi yếu tố khách quan (như bị phát hiện, không có điều kiện thực hiện tiếp...), thì đây là tình tiết có thể làm giảm nhẹ trách nhiệm. Bên cạnh đó, việc xét đến động cơ, hoàn cảnh gia đình, trình độ nhận thức pháp luật cũng là yếu tố quan trọng để Tòa án lựa chọn hình phạt phù hợp, mang tính giáo dục nhiều hơn là trừng phạt – nhất là đối với người chưa thành niên.
Tình huống giả định
Tháng 6/2024, Trần Nhật Duy (17 tuổi, ngụ tại TP. Biên Hòa, Đồng Nai) mâu thuẫn với giáo viên chủ nhiệm vì bị phê bình trước lớp. Trong lúc nóng giận, Duy lên mạng tìm mua một con dao gấp và mang theo đến trường với ý định đe dọa giáo viên để trả thù. Tuy nhiên, vào ngày hôm sau, khi vừa vào khuôn viên trường thì Duy bị bảo vệ phát hiện do biểu hiện bất thường và tiến hành kiểm tra. Con dao được thu giữ, vụ việc được báo lên Ban giám hiệu và công an phường.
Tại cơ quan điều tra, Duy thừa nhận toàn bộ ý định và cho biết chưa từng có tiền án, tiền sự. Kết quả giám định cho thấy con dao đủ tiêu chuẩn là hung khí nguy hiểm, hành vi của Duy có dấu hiệu chuẩn bị phạm tội cố ý gây thương tích. Tuy nhiên, do chưa thực hiện hành vi gây thương tích và còn nhiều tình tiết giảm nhẹ, vụ án được chuyển sang Tòa án nhân dân thành phố để xét xử theo hướng áp dụng Điều 57 Bộ luật Hình sự.
Căn cứ tính chất hành vi, độ tuổi, mức độ chuẩn bị phạm tội và việc không gây ra hậu quả thực tế, Tòa án quyết định áp dụng hình phạt cảnh cáo kết hợp giáo dục tại địa phương trong thời hạn 06 tháng để răn đe và tạo cơ hội cho Duy sửa chữa.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Việc xử lý hình sự đối với người dưới 18 tuổi trong các trường hợp chưa thực hiện tội phạm đến cùng luôn được pháp luật đặt ra những giới hạn nghiêm ngặt nhằm bảo đảm tính giáo dục, nhân đạo. Với hành vi chuẩn bị phạm tội, mức hình phạt tối đa được giới hạn theo độ tuổi – chỉ áp dụng đến 1/3 hoặc 1/2 khung hình phạt tương ứng. Đồng thời, khi quyết định hình phạt, Tòa án sẽ căn cứ vào tính chất hành vi, mức độ nguy hiểm và các yếu tố khiến tội phạm không hoàn tất, nhằm áp dụng biện pháp xử lý phù hợp nhất với người chưa thành niên.
