Trong thực tế, nhiều cặp nam nữ chung sống với nhau như vợ chồng nhưng không đăng ký kết hôn. Khi mối quan hệ này chấm dứt, vấn đề về quyền nuôi con thường phát sinh và cần được giải quyết rõ ràng. Pháp luật hiện hành đã có những quy định cụ thể nhằm bảo đảm quyền lợi hợp pháp của trẻ trong trường hợp cha mẹ không có giấy chứng nhận kết hôn.
1. Quan hệ cha mẹ - con có bị ảnh hưởng khi nam nữ không đăng ký kết hôn không?
Điều 14, Điều 15 Luật Hôn nhân và gia đình 2014 quy định như sau:
Luật Hôn nhân và gia đình 2014
Điều 14. Giải quyết hậu quả của việc nam, nữ chung sống với nhau như vợ chồng mà không đăng ký kết hôn
1. Nam, nữ có đủ điều kiện kết hôn theo quy định của Luật này chung sống với nhau như vợ chồng mà không đăng ký kết hôn thì không làm phát sinh quyền, nghĩa vụ giữa vợ và chồng. Quyền, nghĩa vụ đối với con, tài sản, nghĩa vụ và hợp đồng giữa các bên được giải quyết theo quy định tại Điều 15 và Điều 16 của Luật này.
...
Điều 15. Quyền, nghĩa vụ của cha mẹ và con trong trường hợp nam, nữ chung sống với nhau như vợ chồng mà không đăng ký kết hôn
Quyền, nghĩa vụ giữa nam, nữ chung sống với nhau như vợ chồng và con được giải quyết theo quy định của Luật này về quyền, nghĩa vụ của cha mẹ và con.
Dù nam nữ sống chung nhưng không đăng ký kết hôn thì nếu có con chung, mối quan hệ giữa cha mẹ và con vẫn được pháp luật công nhận và bảo vệ đầy đủ. Cha mẹ vẫn có trách nhiệm như cặp nam nữ đã đăng ký kết hôn, bao gồm việc chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Hoàng Phúc và chị Võ Thị Bích Trâm sống chung như vợ chồng tại Bến Tre, đã có với nhau một bé gái tên là Nguyễn Võ Thanh Vy, nay được 3 tuổi. Vì chưa được sự đồng thuận từ gia đình hai bên, anh chị chưa đăng ký kết hôn. Tuy nhiên, từ khi bé Vy sinh ra, cả hai cùng chăm sóc, nuôi dưỡng và khai sinh cho con đầy đủ với tên cha, mẹ trong giấy khai sinh.
Khi mối quan hệ giữa anh Phúc và chị Trâm gặp trục trặc, chị Trâm lo lắng rằng do chưa kết hôn hợp pháp nên mình sẽ không được công nhận quyền làm mẹ nếu có tranh chấp. Tuy nhiên, theo quy định tại Điều 15 Luật Hôn nhân và gia đình 2014, dù không có đăng ký kết hôn, quyền và nghĩa vụ giữa cha mẹ và con vẫn được xác lập và bảo vệ như trong một gia đình hợp pháp.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Khi nào Tòa án quyết định ai được quyền nuôi con?
Điều 81 Luật Hôn nhân và gia đình 2014 quy định như sau:
Luật Hôn nhân và gia đình 2014
Điều 81. Việc trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con sau khi ly hôn
1. Sau khi ly hôn, cha mẹ vẫn có quyền, nghĩa vụ trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con chưa thành niên, con đã thành niên mất năng lực hành vi dân sự hoặc không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình theo quy định của Luật này, Bộ luật dân sự và các luật khác có liên quan.
2. Vợ, chồng thỏa thuận về người trực tiếp nuôi con, nghĩa vụ, quyền của mỗi bên sau khi ly hôn đối với con; trường hợp không thỏa thuận được thì Tòa án quyết định giao con cho một bên trực tiếp nuôi căn cứ vào quyền lợi về mọi mặt của con; nếu con từ đủ 07 tuổi trở lên thì phải xem xét nguyện vọng của con.
3. Con dưới 36 tháng tuổi được giao cho mẹ trực tiếp nuôi, trừ trường hợp người mẹ không đủ điều kiện để trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con hoặc cha mẹ có thỏa thuận khác phù hợp với lợi ích của con.
Dù nam nữ không đăng ký kết hôn, nếu có con chung và sau đó chia tay, quyền nuôi con vẫn được pháp luật giải quyết theo nguyên tắc đảm bảo tốt nhất quyền lợi của trẻ. Khi hai bên không tự thỏa thuận được ai là người trực tiếp nuôi con, Tòa án sẽ can thiệp để đưa ra quyết định.
Tòa sẽ căn cứ vào nhiều yếu tố cụ thể như: điều kiện tài chính của cha hoặc mẹ, môi trường sống hiện tại của mỗi bên, tư cách đạo đức, thời gian và khả năng dành cho việc chăm sóc con, cũng như sự ổn định về tinh thần và vật chất mà mỗi bên có thể đem lại cho trẻ. Nếu con đã từ đủ 7 tuổi trở lên thì nguyện vọng của con cũng sẽ được xem xét. Đối với trường hợp trẻ dưới 36 tháng tuổi, pháp luật quy định ưu tiên giao cho mẹ trực tiếp nuôi, trừ khi người mẹ không đủ điều kiện đảm bảo việc chăm sóc, nuôi dưỡng.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Văn Đạt và chị Trần Thị Thảo sống chung như vợ chồng nhiều năm tại Đồng Nai nhưng chưa đăng ký kết hôn do gia đình hai bên không đồng ý. Trong thời gian chung sống, họ có một bé trai tên là Nguyễn Trần Quốc Vũ. Sau nhiều mâu thuẫn, anh Đạt và chị Thảo quyết định chia tay. Tuy nhiên, cả hai không thể thống nhất được việc ai sẽ là người trực tiếp nuôi con.
Chị Thảo muốn nuôi bé Vũ vì cho rằng mình là người chăm sóc chính từ khi sinh con, đồng thời bé mới hơn 2 tuổi. Trong khi đó, anh Đạt cho rằng mình có thu nhập ổn định và điều kiện nhà ở tốt hơn, nên cũng muốn giành quyền nuôi con. Do không thỏa thuận được, họ đưa vụ việc ra Tòa án. Sau khi xem xét điều kiện của hai bên và quy định tại Luật Hôn nhân và gia đình, Tòa quyết định giao bé Vũ cho chị Thảo trực tiếp nuôi dưỡng do bé còn nhỏ dưới 36 tháng tuổi và chị có đủ điều kiện chăm sóc.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
Kết luận
Pháp luật vẫn bảo vệ đầy đủ quyền và nghĩa vụ của cha mẹ đối với con dù họ chưa đăng ký kết hôn. Trong trường hợp tranh chấp quyền nuôi con, Tòa án sẽ quyết định dựa trên lợi ích tốt nhất cho trẻ. Với trẻ nhỏ, người mẹ thường được ưu tiên nuôi trừ khi có lý do hợp lý khác.
