Trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, không phải bất kỳ sản phẩm nào được tạo ra cũng mặc nhiên được công nhận là tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả. Một số loại hình, dù có giá trị sử dụng cao trong thực tiễn, lại không đủ điều kiện bảo hộ vì thiếu yếu tố sáng tạo cá nhân. Chẳng hạn, tin tức chỉ mang tính đưa tin mà không có dấu ấn riêng, văn bản hành chính của cơ quan nhà nước, hay các quy trình, phương pháp khoa học phổ quát đều nằm ngoài phạm vi bảo hộ. Bài viết dưới đây sẽ giúp làm rõ từng trường hợp cụ thể và những căn cứ pháp lý liên quan.
Những Tác Phẩm Nào Không Được Bảo Hộ Quyền Tác Giả?
Trong Điều 8 Nghị định 17/2023/NĐ-CP đã quy định về loại hình tác phẩm không được bảo hộ quyền tác giả như sau:
Nghị định 17/2023/NĐ-CP
Điều 8. Đối tượng không thuộc phạm vi bảo hộ quyền tác giả.
Loại hình tác phẩm không được bảo hộ quyền tác giả bao gồm:
1. Tin tức thời sự thuần túy đưa tin quy định tại khoản 1 Điều 15 của Luật Sở hữu trí tuệ là các thông tin báo chí ngắn hàng ngày, tin vặt, số liệu sự thật, chỉ mang tính chất đưa tin, không có tính sáng tạo.
2. Văn bản hành chính quy định tại khoản 2 Điều 15 của Luật Sở hữu trí tuệ bao gồm văn bản của cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp và đơn vị lực lượng vũ trang nhân dân.
3. Quy trình, hệ thống, phương pháp hoạt động, khái niệm, nguyên lý, số liệu quy định tại khoản 3 Điều 15 của Luật Sở hữu trí tuệ được hiểu như sau:a) Quy trình là trình tự phải tuân theo để tiến hành công việc;
b) Hệ thống là tập hợp nhiều yếu tố, đơn vị cùng loại hoặc cùng chức năng, có quan hệ hoặc liên hệ với nhau chặt chẽ, làm thành một thể thống nhất;
c) Phương pháp là cách thức nghiên cứu, nhìn nhận các hiện tượng của tự nhiên và đời sống xã hội;
d) Khái niệm là ý nghĩ phản ánh ở dạng khái quát các sự vật và hiện tượng của hiện thực và những mối liên hệ giữa chúng;
đ) Nguyên lý là định luật cơ bản có tính chất tổng quát, chi phối một loạt hiện tượng, là những ý tưởng hoặc lý thuyết ban đầu quan trọng và được coi là xuất phát điểm cho việc xây dựng những lý thuyết khác.
Như vậy, pháp luật Việt Nam đã quy định rõ về các loại hình không được bảo hộ quyền tác giả, gồm có:
- Tin tức thời sự thuần túy chỉ đơn thuần cung cấp thông tin mà không có sự sáng tạo độc đáo.
- Văn bản hành chính như thông tư, nghị định, hoặc công văn từ các cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, xã hội không được bảo hộ vì chúng phục vụ mục đích quản lý nhà nước và thuộc sở hữu chung của cộng đồng.
- Quy trình, hệ thống, phương pháp hoạt động, khái niệm, nguyên lý, và số liệu không được bảo hộ do chúng mang tính chất kỹ thuật, khoa học hoặc phổ quát, không thể gắn với một cá nhân sáng tạo cụ thể.
Việc không bảo hộ các loại hình này nhằm đảm bảo thông tin và tri thức cơ bản được tự do sử dụng, không bị giới hạn bởi quyền sở hữu trí tuệ.
Tình huống giả định
Công ty Cổ phần Truyền thông Ánh Dương chuyên cung cấp dịch vụ thiết kế tài liệu thuyết trình, proposal cho doanh nghiệp. Trong năm 2024, công ty này thực hiện một hợp đồng thiết kế bộ slide giới thiệu quy trình vận hành kho bãi cho Công ty TNHH Xuân Tiến – một doanh nghiệp logistics mới thành lập.
Nội dung file trình bày gồm các phần như: Sơ đồ dòng công việc (workflow), quy trình xuất – nhập – tồn, các bước kiểm kê kho, quy định phân quyền vận hành,... Tất cả đều được trích xuất từ tài liệu kỹ thuật gốc do phía Xuân Tiến cung cấp. Thiết kế chủ yếu là dạng biểu đồ, sơ đồ tổ chức và mô tả tuần tự các bước xử lý.
Sau khi hợp đồng kết thúc, Xuân Tiến chuyển toàn bộ nội dung sang file Word để huấn luyện nội bộ, không giữ nguyên bố cục và định dạng gốc của slide. Công ty Ánh Dương phát hiện việc này và gửi văn bản yêu cầu chấm dứt sử dụng, kèm theo cảnh báo sẽ khởi kiện vì “xâm phạm quyền tác giả” đối với tác phẩm slide.
Tuy nhiên, khi vụ việc được đưa ra Trung tâm Hỗ trợ và Tư vấn quyền tác giả – Cục Bản quyền tác giả, đơn vị này xác định theo Điều 8, Nghị định 17/2023/NĐ-CP: các nội dung như quy trình làm việc, sơ đồ vận hành, khái niệm và hệ thống kiểm soát nội bộ là kiến thức chung trong lĩnh vực logistics. Nếu không có sự thể hiện mang tính sáng tạo, riêng biệt – chẳng hạn thiết kế minh họa, ngôn ngữ trình bày mới lạ, hình ảnh độc quyền – thì không thể xem đó là tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả.
Vì phía Xuân Tiến chỉ sử dụng lại nội dung cốt lõi, không sao chép nguyên slide trình bày, không sử dụng các yếu tố đồ họa đặc thù nên hành vi này không cấu thành xâm phạm quyền tác giả.
(Tình huống trên đây là giả định, chỉ mang tính tham khảo)
Tác Phẩm Nào Được Pháp Luật Bảo Hộ Quyền Tác Giả?
Tại khoản 1, khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2022) đã quy định loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả như sau:
Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2022)
Điều 14. Các loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả.
1. Tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học:a) Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác;
b) Bài giảng, bài phát biểu và bài nói khác;
c) Tác phẩm báo chí;
d) Tác phẩm âm nhạc;
đ) Tác phẩm sân khấu;
e) Tác phẩm điện ảnh và tác phẩm được tạo ra theo phương pháp tương tự (sau đây gọi chung là tác phẩm điện ảnh);
g) Tác phẩm mỹ thuật, mỹ thuật ứng dụng;
h) Tác phẩm nhiếp ảnh;
i) Tác phẩm kiến trúc;
k) Bản họa đồ, sơ đồ, bản đồ, bản vẽ liên quan đến địa hình, kiến trúc, công trình khoa học;
l) Tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian;
m) Chương trình máy tính, sưu tập dữ liệu.
2. Tác phẩm phái sinh chỉ được bảo hộ theo theo quy định tại khoản 1 Điều này nếu không gây phương hại đến quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh.
.........
Dựa theo quy định trên ta có thể thấy rằng, các tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả phải mang tính sáng tạo, do tác giả trực tiếp tạo ra bằng lao động trí tuệ và không sao chép từ người khác. Danh sách các loại hình được bảo hộ rất đa dạng, từ tác phẩm văn học như tiểu thuyết, thơ, đến tác phẩm nghệ thuật như tranh vẽ, âm nhạc, phim ảnh, hay các sản phẩm công nghệ như chương trình máy tính. Điều kiện quan trọng là tác phẩm phải có dấu ấn sáng tạo riêng, thể hiện cá tính hoặc tư duy độc đáo của tác giả.
Tác phẩm phái sinh, như một bản dịch hoặc chuyển thể, cũng được bảo hộ nếu đáp ứng điều kiện không gây phương hại đến quyền tác giả của tác phẩm gốc. Điều này đảm bảo rằng sự sáng tạo mới không làm tổn hại đến quyền lợi của tác giả ban đầu. Quy định này khuyến khích sáng tạo nhưng đồng thời bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan, tạo môi trường công bằng trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ.
Ví dụ thực tế
Họa sĩ Lê Linh, người sáng tạo ra bộ truyện tranh Thần đồng đất Việt, đã khởi kiện Công ty TNHH Truyền thông Giáo dục và Giải trí Phan Thị và bà Phan Thị Mỹ Hạnh tại Tòa án Nhân dân Quận 1, TP.HCM vào năm 2019, yêu cầu công nhận ông là tác giả duy nhất của các nhân vật “Trạng Tí”, “Sửu Ẹo”, “Dần Béo” và “Cả Mẹo”. Theo hồ sơ vụ án, từ tập 1 đến tập 6 của Thần đồng đất Việt, tên của Lê Linh được ghi là tác giả cả phần truyện và tranh minh họa. Tuy nhiên, bà Phan Thị Mỹ Hạnh cho rằng bà là người đưa ra ý tưởng và chỉ đạo Lê Linh vẽ, nên bà cũng là đồng tác giả.
Tòa án áp dụng khoản 1 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi 2009, 2022), xác định rằng tác phẩm mỹ thuật (các hình tượng nhân vật trong truyện tranh) được bảo hộ nếu do tác giả trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ và không sao chép. Các chứng cứ, bao gồm bản phác thảo gốc của Lê Linh và ghi nhận trên các tập truyện từ 1 đến 78, cho thấy ông là người trực tiếp vẽ và phát triển các nhân vật. Tòa án kết luận rằng bà Hạnh chỉ góp ý và cung cấp chất liệu, không tham gia trực tiếp vào quá trình sáng tạo, nên không được công nhận là đồng tác giả. Bản án sơ thẩm và phúc thẩm (ngày 3/9/2019, TAND TP.HCM) tuyên Lê Linh là tác giả duy nhất, buộc Công ty Phan Thị xin lỗi công khai trên báo Thanh Niên và Tuổi Trẻ trong 3 số liên tiếp, đồng thời bồi thường 15 triệu đồng chi phí luật sư cho ông Linh. Vụ kiện này minh họa rõ ràng rằng các tác phẩm mỹ thuật, như truyện tranh, được bảo hộ quyền tác giả nếu thể hiện sự sáng tạo trực tiếp của tác giả.
Tác Phẩm Dịch Từ Tiếng Nước Ngoài Có Được Bảo Hộ Quyền Tác Giả Không?
Quyền tác giả của các tác phẩm phái sinh được quy định tại khoản 8 Điều 4 và khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2022) như sau:
Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2022)
Điều 4. Giải thích từ ngữ
.......
8. Tác phẩm phái sinh là tác phẩm dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, tác phẩm phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển chọn.
......
Điều 14. Các loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả.......
2. Tác phẩm phái sinh chỉ được bảo hộ theo quy định tại khoản 1 Điều này nếu không gây phương hại đến quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh.
.......
Tác phẩm dịch từ tiếng nước ngoài được coi là tác phẩm phái sinh theo khoản 8 Điều 4 và khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2022). Để được bảo hộ, bản dịch phải đáp ứng bốn điều kiện nghiêm ngặt:
- Bản dịch không được gây phương hại đến quyền tác giả của tác phẩm gốc, tức là không được làm tổn hại đến quyền nhân thân (như quyền đứng tên tác giả) hoặc quyền tài sản (như lợi nhuận từ tác phẩm).
- Bản dịch phải do chính người dịch sáng tạo bằng lao động trí tuệ, không sao chép từ bản dịch khác.
- Việc dịch phải được sự cho phép của tác giả hoặc chủ sở hữu quyền tác giả của tác phẩm gốc, trừ trường hợp thuộc các ngoại lệ tại Điều 25 và Điều 26 Luật Sở hữu trí tuệ.
- Bản dịch phải mang dấu ấn sáng tạo riêng, như cách sử dụng từ ngữ độc đáo hoặc phong cách diễn đạt đặc trưng.
Tình huống giả định
Nhà báo Lê Minh Chính, làm việc cho Tạp chí Kinh Tế Việt, dịch một bài báo phân tích kinh tế từ tờ The Economist sang tiếng Việt để đăng trên ấn phẩm của tạp chí. Bài báo gốc thuộc sở hữu của The Economist Group. Lê Minh Chính không xin phép tác giả gốc và chỉ dịch nguyên văn bài báo, không thêm bất kỳ dấu ấn sáng tạo nào. Sau khi bài báo được đăng, The Economist Group phát hiện và gửi khiếu nại đến Cục Bản quyền Tác giả Việt Nam, yêu cầu xử lý.
Cục áp dụng khoản 8 Điều 4 và khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ, xác định rằng bản dịch của Lê Minh Chính là tác phẩm phái sinh nhưng không đáp ứng điều kiện bảo hộ vì: (1) không được phép của chủ sở hữu quyền tác giả (The Economist Group), và (2) không có dấu ấn sáng tạo riêng. Cục yêu cầu Tạp chí Kinh Tế Việt gỡ bài báo và bồi thường thiệt hại. Sau sự việc, Lê Minh Chính sửa đổi bản dịch, bổ sung phân tích phù hợp với thị trường Việt Nam và xin phép The Economist Group. Bản dịch mới được công nhận là tác phẩm phái sinh hợp pháp.
(Tình huống trên đây là giả định, chỉ mang tính tham khảo.)
Kết Luận
Quyền tác giả là công cụ quan trọng để bảo vệ sự sáng tạo trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật, và khoa học. Các tác phẩm như tin tức thời sự thuần túy, văn bản hành chính, hoặc quy trình không được bảo hộ do thiếu tính sáng tạo hoặc thuộc phạm vi công cộng. Ngược lại, các tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học được bảo hộ nếu mang dấu ấn sáng tạo và không sao chép. Tác phẩm báo chí dịch từ tiếng nước ngoài cũng có thể được bảo hộ nếu đáp ứng các điều kiện về sự cho phép, sáng tạo riêng, và không gây hại đến quyền tác giả gốc.
