Việc xác định lại giới tính là một quyền nhân thân quan trọng, được pháp luật Việt Nam ghi nhận nhằm bảo đảm sự phù hợp giữa giới tính sinh học và giới tính được xác định hợp pháp. Trong một số trường hợp, cá nhân có thể được phép xác định lại giới tính khi có khuyết tật bẩm sinh hoặc giới tính chưa định hình rõ ràng. Song song với quyền này, pháp luật cũng quy định rõ những hành vi bị nghiêm cấm và mức xử phạt nhằm ngăn chặn việc lạm dụng hoặc vi phạm liên quan đến xác định lại giới tính.
1. Khi nào một người được quyền xác định lại giới tính?
Điều 36 Bộ luật Dân sự 2015; khoản 1, 2 Điều 2 Nghị định 88/2008/NĐ-CP quy định:
Điều 36. Quyền xác định lại giới tính
1. Cá nhân có quyền xác định lại giới tính.
Việc xác định lại giới tính của một người được thực hiện trong trường hợp giới tính của người đó bị khuyết tật bẩm sinh hoặc chưa định hình chính xác mà cần có sự can thiệp của y học nhằm xác định rõ giới tính.
2. Việc xác định lại giới tính được thực hiện theo quy định của pháp luật.
3. Cá nhân đã thực hiện việc xác định lại giới tính có quyền, nghĩa vụ đăng ký thay đổi hộ tịch theo quy định của pháp luật về hộ tịch; có quyền nhân thân phù hợp với giới tính đã được xác định lại theo quy định của Bộ luật này và luật khác có liên quan.
Điều 2. Giải thích từ ngữ
Trong Nghị định này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
1. Khuyết tật bẩm sinh về giới tínhlà những bất thường ở bộ phận sinh dục của một người ngay từ khi mới sinh ra, biểu hiện ở một trong các dạng như nữ lưỡng giới giả nam, nam lưỡng giới giả nữ hoặc lưỡng giới thật;
2. Giới tính chưa được định hình chính xáclà những trường hợp chưa thể phân biệt được một người là nam hay nữ xét về cả bộ phận sinh dục và nhiễm sắc thể giới tính;
...
Pháp luật công nhận rằng việc xác định lại giới tính không phải là sự lựa chọn tùy ý, mà chỉ áp dụng trong những trường hợp đặc biệt. Nếu một người khi sinh ra đã có khuyết tật bẩm sinh về giới tính, ví dụ cơ quan sinh dục ngoài không rõ ràng hoặc mang đặc điểm lưỡng giới, thì họ được phép tiến hành can thiệp y học để xác định lại giới tính chính xác. Ngoài ra, trong trường hợp giới tính chưa được định hình rõ ràng cả về bộ phận sinh dục và nhiễm sắc thể, cá nhân cũng được quyền thực hiện thủ thuật y học nhằm xác định lại giới tính. Sau khi đã được xác định lại, người đó có quyền đăng ký thay đổi hộ tịch để phù hợp với giới tính mới, đồng thời được hưởng đầy đủ các quyền nhân thân theo quy định.
Tình huống giả định:
Nguyễn Hoàng Nam tại Phường Đống Đa, TP. Hà Nội được xác định lại giới tính
-
Bác sĩ tại Bệnh viện Phụ sản Hà Nội phát hiện bất thường khi Nam chào đời
Ngay sau khi sinh, các bác sĩ nhận thấy bộ phận sinh dục của bé Nguyễn Hoàng Nam không rõ ràng, khó xác định giới tính. Gia đình rất lo lắng và đồng ý để bé được theo dõi y khoa. -
Hội đồng y tế tiến hành chẩn đoán chuyên sâu khi Nam 5 tuổi
Kết quả xét nghiệm cho thấy Nam thuộc trường hợp lưỡng giới giả nữ, nghĩa là cơ quan sinh dục ngoài mang đặc điểm nữ, nhưng bên trong lại có cấu trúc nam. Đây là khuyết tật bẩm sinh về giới tính theo Nghị định 88/2008/NĐ-CP. -
Sở Y tế Hà Nội phê duyệt thủ tục xác định lại giới tính cho Nam
Gia đình gửi hồ sơ xin phép và được chấp thuận thực hiện phẫu thuật y học xác định lại giới tính. Sau phẫu thuật, Nam được đăng ký thay đổi hộ tịch tại UBND TP. Hà Nội, chính thức mang giới tính nam và có quyền nhân thân phù hợp.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Những hành vi bị cấm và mức xử phạt trong việc xác định lại giới tính là gì?
Theo Điều 4 Nghị định 88/2008/NĐ-CP; Điều 45 Nghị định 117/2020/NĐ-CP:
Điều 4. Hành vi bị nghiêm cấm
1. Thực hiện việc chuyển đổi giới tính đối với những người đã hoàn thiện về giới tính.
2. Thực hiện việc xác định lại giới tính khi chưa được phép của Bộ Y tế hoặc Sở Y tế tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương theo quy định tại Điều 8 Nghị định này.
3. Tiết lộ thông tin về việc xác định lại giới tính của người khác.
4. Phân biệt đối xử đối với người đã xác định lại giới tính.
Điều 45. Vi phạm quy định về xác định lại giới tính
1. Phạt tiền từ 2.000.000 đồng đến 5.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Tiết lộ thông tin về việc xác định lại giới tính của người khác;
b) Phân biệt đối xử đối với người đã xác định lại giới tính.
2. Phạt tiền từ 30.000.000 đồng đến 40.000.000 đồng đối với hành vi xác định lại giới tính khi chưa được phép của Bộ trưởng Bộ Y tế hoặc Giám đốc Sở Y tế.
3. Biện pháp khắc phục hậu quả:
a) Buộc xin lỗi trực tiếp người bị phân biệt đối xử đối với hành vi quy định tại điểm b khoản 1 Điều này;
b) Buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp có được do thực hiện hành vi quy định tại khoản 2 Điều này.
Pháp luật Việt Nam quy định rõ ràng những hành vi bị cấm nhằm tránh tình trạng lạm dụng việc xác định lại giới tính. Trước hết, việc chuyển đổi giới tính đối với những người đã hoàn thiện về giới tính là hành vi không hợp pháp, bởi quy định hiện hành chỉ cho phép xác định lại giới tính trong trường hợp khuyết tật bẩm sinh hoặc chưa định hình chính xác.
Ngoài ra, cá nhân hoặc cơ sở y tế tiến hành xác định lại giới tính khi chưa được sự cho phép của Bộ Y tế hoặc Sở Y tế sẽ bị xử lý nghiêm.
Về mặt bảo mật, hành vi tiết lộ thông tin về việc xác định lại giới tính của người khác bị coi là xâm phạm đời tư và sẽ bị phạt hành chính. Đồng thời, mọi hành vi phân biệt đối xử với người đã xác định lại giới tính đều bị cấm, nhằm bảo đảm quyền bình đẳng và nhân phẩm cho họ trong đời sống xã hội.
Các mức xử phạt dao động từ 2 - 5 triệu đồng cho hành vi tiết lộ thông tin hoặc phân biệt đối xử, và 30 - 40 triệu đồng đối với hành vi thực hiện xác định lại giới tính trái phép. Bên cạnh đó, người vi phạm có thể bị buộc xin lỗi hoặc nộp lại số lợi bất hợp pháp thu được.
Tình huống giả định:
Phòng khám tư nhân tại Phường Cầu Giấy, TP. Hà Nội bị xử phạt vì xác định lại giới tính trái phép
-
Phòng khám thực hiện phẫu thuật không phép
Một phòng khám tư nhân trên địa bàn Phường Cầu Giấy, TP. Hà Nội đã tự ý tiến hành phẫu thuật xác định lại giới tính cho một thanh niên 20 tuổi mà không xin phép Sở Y tế Hà Nội. Việc này vi phạm quy định tại Nghị định 88/2008/NĐ-CP. -
Thanh niên bị ảnh hưởng và khiếu nại
Sau phẫu thuật, sức khỏe của người thanh niên có nhiều biến chứng. Gia đình đã làm đơn gửi đến Sở Y tế Hà Nội, yêu cầu kiểm tra và xử lý cơ sở y tế nói trên. -
Cơ quan chức năng ra quyết định xử phạt
Qua thanh tra, Sở Y tế xác định phòng khám đã thực hiện xác định lại giới tính trái phép. Cơ sở bị xử phạt 35 triệu đồng, đồng thời buộc phải nộp lại toàn bộ số tiền thu được từ ca phẫu thuật và chấm dứt hoạt động vi phạm.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Việc xác định lại giới tính là một quyền nhân thân đặc biệt, chỉ áp dụng cho những trường hợp bị khuyết tật bẩm sinh hoặc giới tính chưa được định hình rõ ràng. Cá nhân sau khi xác định lại giới tính có quyền đăng ký thay đổi hộ tịch và được bảo đảm đầy đủ quyền nhân thân phù hợp với giới tính mới. Pháp luật nghiêm cấm các hành vi xác định lại giới tính trái phép, tiết lộ thông tin hoặc phân biệt đối xử, với mức phạt có thể lên đến 40 triệu đồng.
