Trong môi trường kinh doanh cạnh tranh, việc bảo vệ các yếu tố sở hữu trí tuệ đóng vai trò then chốt nhằm duy trì sự công bằng và minh bạch trên thị trường. Trong đó, quyền chống cạnh tranh không lành mạnh được pháp luật Việt Nam quy định là một bộ phận đặc biệt trong quyền sở hữu công nghiệp. Không giống như các quyền phải đăng ký mới được bảo hộ, quyền này được xác lập dựa trên thực tiễn hoạt động cạnh tranh.
1. Quyền chống cạnh tranh không lành mạnh có được xem là quyền sở hữu công nghiệp không?
Khoản 4 Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, được sửa đổi bởi khoản 2 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ 2009 quy định:
Điều 4. Giải thích từ ngữ
Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
...
4. Quyền sở hữu công nghiệp là quyền của tổ chức, cá nhân đối với sáng chế, kiểu dáng công nghiệp, thiết kế bố trí mạch tích hợp bán dẫn, nhãn hiệu, tên thương mại, chỉ dẫn địa lý, bí mật kinh doanh do mình sáng tạo ra hoặc sở hữu và quyền chống cạnh tranh không lành mạnh.
...
Theo quy định, quyền sở hữu công nghiệp không chỉ bao gồm các quyền liên quan đến sáng chế, kiểu dáng, nhãn hiệu hay tên thương mại mà còn bao gồm cả quyền chống cạnh tranh không lành mạnh. Điều này thể hiện rõ quan điểm bảo vệ toàn diện các yếu tố thuộc về giá trị thương mại, trong đó có cả quyền lợi gắn với hoạt động kinh doanh hợp pháp.
Điểm khác biệt quan trọng của quyền này là không cần phải đăng ký để được pháp luật bảo hộ, bởi nó phát sinh từ chính thực tiễn cạnh tranh trên thị trường. Việc pháp luật thừa nhận quyền này là một phần của sở hữu công nghiệp cũng đồng nghĩa rằng chủ thể bị xâm phạm có thể sử dụng các biện pháp pháp lý để yêu cầu chấm dứt hành vi vi phạm và bồi thường thiệt hại tương tự như các đối tượng khác của sở hữu công nghiệp.
Ví dụ thực tế:
Vụ việc cạnh tranh không lành mạnh giữa nhãn hiệu “Superkan” và “Thekan” tại Hà Nội năm 2007
Năm 2007, Công ty Cổ phần Dược phẩm Trung ương MEDIPLANTEX (chủ sở hữu nhãn hiệu “Superkan”) đã yêu cầu Thanh tra Bộ Khoa học và Công nghệ xử lý Công ty Cổ phần Dược – Vật tư Y tế Thanh Hóa vì hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Cụ thể, Công ty Dược Thanh Hóa bị cho là đã sản xuất và lưu hành sản phẩm thuốc mang nhãn hiệu “Thekan” có thiết kế bao bì tương tự, dễ gây nhầm lẫn với sản phẩm “Superkan” – một nhãn hiệu đã được bảo hộ và lưu hành trước đó.
Qua thanh tra, cơ quan chức năng phát hiện Công ty Dược Thanh Hóa đang tàng trữ 13.000 hộp thuốc “Thekan” có phần hình ảnh và thiết kế tổng thể rất giống “Superkan” – từ màu sắc, bố cục, đến hình lá cây Ginkgo màu xanh. Mặc dù hai nhãn hiệu khác nhau về tên, nhưng chỉ dẫn thương mại tổng thể bị đánh giá là tương tự, dễ gây hiểu nhầm về nguồn gốc sản phẩm cho người tiêu dùng.
Tuy nhiên, sau khi hai bên đạt được thỏa thuận tự giải quyết, Công ty MEDIPLANTEX đã xin rút đơn yêu cầu xử lý. Do đó, Thanh tra Bộ KH&CN ra thông báo không tiếp tục xử lý vụ việc theo quy định tại khoản 5 Điều 21 Nghị định 106/2006/NĐ-CP.
Nguồn: Bộ Khoa học và Công Nghệ
2. Quyền chống cạnh tranh không lành mạnh được xác lập dựa trên cơ sở nào?
Khoản 5 Điều 10 Nghị định 65/2023/NĐ-CP quy định:
Điều 10. Căn cứ, thủ tục xác lập quyền sở hữu công nghiệp
...
5. Quyền chống cạnh tranh không lành mạnh được xác lập trên cơ sở thực tiễn của hoạt động cạnh tranh mà không cần thực hiện thủ tục đăng ký tại cơ quan quản lý nhà nước về quyền sở hữu công nghiệp. Khi sử dụng quyền chống cạnh tranh không lành mạnh, chủ thể phải chứng minh quyền của mình bằng các chứng cứ thể hiện đối tượng, lĩnh vực, lãnh thổ, thời gian kinh doanh liên quan đến hoạt động cạnh tranh.
Khác với các quyền sở hữu công nghiệp truyền thống như sáng chế, nhãn hiệu hay kiểu dáng công nghiệp – vốn cần đăng ký để được bảo hộ, quyền chống cạnh tranh không lành mạnh được xác lập tự động, dựa trên quá trình thực tế mà chủ thể tham gia vào thị trường. Điều đó có nghĩa là, doanh nghiệp hay cá nhân đang hoạt động kinh doanh hợp pháp, khi bị bên khác có hành vi gây nhầm lẫn, chiếm đoạt uy tín hoặc gây tổn hại đến hoạt động cạnh tranh, đều có quyền yêu cầu xử lý mà không cần có “giấy chứng nhận” nào từ cơ quan nhà nước.
Tuy nhiên, vì không có văn bản xác lập quyền cụ thể như trong đăng ký nhãn hiệu hay sáng chế, nên khi xảy ra tranh chấp, người yêu cầu bảo vệ quyền phải tự chứng minh mình là người có quyền lợi hợp pháp, thông qua các yếu tố như đã hoạt động thực tế trong lĩnh vực cụ thể bao lâu, tại khu vực nào, đối tượng cạnh tranh là gì và hành vi vi phạm của bên kia là gì.
Tình huống giả định:
Bị đối thủ bắt chước tên và hình ảnh thương hiệu, doanh nghiệp chưa đăng ký nhãn hiệu vẫn có quyền khởi kiện
Công ty cổ phần Nội thất Gia Minh hoạt động hơn 8 năm trong lĩnh vực thiết kế và cung cấp nội thất gỗ cao cấp tại khu vực miền Trung. Mặc dù chưa đăng ký nhãn hiệu, nhưng tên “Gia Minh” được in trên bao bì, biển hiệu showroom và xuất hiện nhiều trong các hợp đồng, quảng cáo online. Gần đây, một đơn vị tên là “Gia Minh Decor” xuất hiện, cũng cung cấp nội thất gỗ, sử dụng cách đặt tên, màu sắc và hình ảnh tương tự.
Nhiều khách hàng phản ánh bị nhầm lẫn, dẫn đến khiếu nại về chất lượng hàng hóa – ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín của Gia Minh. Do chưa đăng ký nhãn hiệu, công ty ban đầu nghĩ mình không thể làm gì. Tuy nhiên, sau khi tham khảo pháp luật, công ty biết rằng mình có thể khởi kiện dựa trên quyền chống cạnh tranh không lành mạnh, được xác lập từ quá trình kinh doanh thực tế. Công ty đã chuẩn bị các chứng cứ như hợp đồng, hóa đơn, bài viết quảng cáo, hình ảnh biển hiệu, để chứng minh mình là chủ thể bị xâm phạm theo đúng quy định tại Nghị định 65/2023/NĐ-CP.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Những hành vi nào bị coi là cạnh tranh không lành mạnh?
Khoản 1 Điều 130 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi bởi khoản 50 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ 2022) quy định:
Điều 130. Hành vi cạnh tranh không lành mạnh
1. Các hành vi sau đây bị coi là hành vi cạnh tranh không lành mạnh:
a) Sử dụng chỉ dẫn thương mại gây nhầm lẫn về chủ thể kinh doanh, hoạt động kinh doanh, nguồn gốc thương mại của hàng hoá, dịch vụ;
b) Sử dụng chỉ dẫn thương mại gây nhầm lẫn về xuất xứ, cách sản xuất, tính năng, chất lượng, số lượng hoặc đặc điểm khác của hàng hoá, dịch vụ; về điều kiện cung cấp hàng hoá, dịch vụ;
c) Sử dụng nhãn hiệu được bảo hộ tại một nước là thành viên của điều ước quốc tế có quy định cấm người đại diện hoặc đại lý của chủ sở hữu nhãn hiệu sử dụng nhãn hiệu đó mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng là thành viên, nếu người sử dụng là người đại diện hoặc đại lý của chủ sở hữu nhãn hiệu và việc sử dụng đó không được sự đồng ý của chủ sở hữu nhãn hiệu và không có lý do chính đáng;
d) Đăng ký, chiếm giữ quyền sử dụng hoặc sử dụng tên miền trùng hoặc tương tự gây nhầm lẫn với nhãn hiệu, tên thương mại được bảo hộ của người khác hoặc chỉ dẫn địa lý mà mình không có quyền sử dụng nhằm mục đích chiếm giữ tên miền, lợi dụng hoặc làm thiệt hại đến uy tín, danh tiếng của nhãn hiệu, tên thương mại, chỉ dẫn địa lý tương ứng.
...
Hành vi cạnh tranh không lành mạnh trong lĩnh vực sở hữu công nghiệp là những hành vi cố ý gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng về mối liên hệ thương mại giữa sản phẩm, dịch vụ của một bên với sản phẩm, dịch vụ của bên khác đã có uy tín trên thị trường. Mục đích của hành vi này thường là để trục lợi từ sự nhầm lẫn của người tiêu dùng, gây thiệt hại cho chủ thể bị ảnh hưởng.
Đặc biệt, luật cũng cấm hành vi người đại diện hoặc đại lý sử dụng nhãn hiệu được bảo hộ của bên ủy quyền mà không được phép, lợi dụng vị thế tiếp cận thông tin để thu lợi cá nhân. Các hành vi này không những xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp mà còn làm ảnh hưởng xấu đến môi trường cạnh tranh lành mạnh trên thị trường, do đó bị nghiêm cấm và có thể bị xử lý hành chính tùy theo mức độ.
Ví dụ thực tế:
Nhiều doanh nghiệp bị giám sát vì quảng cáo gây nhầm lẫn, có dấu hiệu vi phạm Luật Cạnh tranh
Theo kết quả giám sát năm 2023 của Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, nhiều doanh nghiệp trong các lĩnh vực như sữa dành cho trẻ em, điện máy, bảo hiểm… đã sử dụng thông tin quảng cáo dễ gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng như: “số 1 Việt Nam”, “tiết kiệm 60% điện”, “khử khuẩn 99,9%”, “thương hiệu trải nghiệm tốt nhất”… mà không dẫn nguồn chứng minh hoặc tiêu chuẩn xếp hạng rõ ràng. Đây là dấu hiệu vi phạm quy định về hành vi “lôi kéo khách hàng bất chính” tại khoản 5 Điều 45 Luật Cạnh tranh 2018. Cơ quan chức năng sẽ tiếp tục kiểm soát chặt các lĩnh vực có nguy cơ cao xảy ra cạnh tranh không lành mạnh như thực phẩm, bảo hiểm, điện máy, quảng cáo mỹ phẩm và cả tranh chấp trực tuyến xuyên biên giới. Một số doanh nghiệp trong lĩnh vực ô tô, xe máy đã được kiểm tra nhưng chưa phát hiện vi phạm.
Nguồn: Báo Điện tử An ninh Thủ đô
4. Kết luận
Quyền chống cạnh tranh không lành mạnh được pháp luật Việt Nam xác định là một phần trong quyền sở hữu công nghiệp, nhằm bảo vệ môi trường kinh doanh minh bạch và công bằng. Khác với các quyền phải đăng ký, quyền này được xác lập dựa trên thực tiễn hoạt động kinh doanh và cạnh tranh hợp pháp. Những hành vi gây nhầm lẫn, chiếm dụng uy tín, hoặc sử dụng trái phép dấu hiệu thương mại đều có thể bị coi là cạnh tranh không lành mạnh và phải chịu trách nhiệm pháp lý.
