Trong tố tụng hình sự, việc xác định đúng vai trò của từng người tham gia tội phạm là điều kiện cần để đảm bảo công bằng. Đồng phạm là khái niệm dùng để chỉ những trường hợp có từ hai người trở lên cùng cố ý thực hiện tội phạm với các vai trò khác nhau. Tùy mức độ tham gia, hành vi của người đồng phạm còn có thể bị xem xét là tình tiết tăng nặng theo quy định của Bộ luật Hình sự.
1. Thế nào là đồng phạm? Những ai được xem là người đồng phạm trong vụ án hình sự?
Khoản 1, 2, 3 và 4 Điều 17 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 17. Đồng phạm
1. Đồng phạm là trường hợp có hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm.
2. Phạm tội có tổ chức là hình thức đồng phạm có sự câu kết chặt chẽ giữa những người cùng thực hiện tội phạm.
3. Người đồng phạm bao gồm người tổ chức, người thực hành, người xúi giục, người giúp sức.
Người thực hành là người trực tiếp thực hiện tội phạm.
Người tổ chức là người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy việc thực hiện tội phạm.
Người xúi giục là người kích động, dụ dỗ, thúc đẩy người khác thực hiện tội phạm.
Người giúp sức là người tạo điều kiện tinh thần hoặc vật chất cho việc thực hiện tội phạm.4. Người đồng phạm không phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi vượt quá của người thực hành.
Theo quy định trên, đồng phạm không chỉ là những người trực tiếp phạm tội mà còn bao gồm cả những người góp phần thúc đẩy, hỗ trợ hay tổ chức hành vi phạm tội. Trong đó, người thực hành là người trực tiếp thực hiện hành vi phạm tội; người tổ chức giữ vai trò điều phối, chủ mưu, đưa ra kế hoạch; người xúi giục là người thúc đẩy, dụ dỗ người khác phạm tội; còn người giúp sức là người hỗ trợ về vật chất, phương tiện hoặc tinh thần cho việc thực hiện tội phạm.
Không phải vụ án nào cũng có đầy đủ cả bốn loại đồng phạm nêu trên. Trong một số trường hợp, chỉ cần hai người cùng cố ý phối hợp thực hiện hành vi đã có thể cấu thành đồng phạm. Điểm quan trọng nhất để xác định là yếu tố cố ý cùng thực hiện tội phạm, tức những người này hiểu rõ hành vi phạm tội và cùng hướng tới việc hoàn thành tội phạm đó. Nếu có người vượt quá hành vi đã bàn bạc ban đầu thì những người còn lại không phải chịu trách nhiệm hình sự cho phần vượt quá đó.
Tình huống giả định
Tháng 3/2025, Trần Văn Phúc (20 tuổi) rủ Nguyễn Minh Khoa (22 tuổi) và Lê Thị Hằng (19 tuổi) đi trộm xe máy để bán lấy tiền tiêu xài. Phúc là người lên kế hoạch, chuẩn bị dụng cụ phá khóa và chọn địa điểm. Khoa giữ vai trò cảnh giới, còn Hằng không tham gia trực tiếp nhưng đã cung cấp nơi giấu xe và liên hệ người tiêu thụ tài sản. Trong lúc đang thực hiện hành vi tại khu dân cư ở TP. Thủ Đức, cả nhóm bị công an bắt quả tang.
Cơ quan điều tra xác định Phúc là người tổ chức, chủ mưu vụ trộm; Khoa là người thực hành trực tiếp; Hằng là người giúp sức. Cả ba đều bị truy tố về tội trộm cắp tài sản với tư cách đồng phạm. Trong quá trình xét xử, Tòa án đánh giá vai trò và mức độ tham gia của từng người để áp dụng hình phạt tương xứng, trong đó Phúc chịu hình phạt cao nhất do là người tổ chức, chủ động thực hiện toàn bộ kế hoạch phạm tội.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Đồng phạm có được tính là tình tiết tăng nặng không?
Khoản 1 Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 52. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
1. Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:
a) Phạm tội có tổ chức;
b) Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp;
c) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội;
d) Phạm tội có tính chất côn đồ;
đ) Phạm tội vì động cơ đê hèn;
e) Cố tình thực hiện tội phạm đến cùng;
g) Phạm tội 02 lần trở lên;
h) Tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm;
i) Phạm tội đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai hoặc người đủ 70 tuổi trở lên;
k) Phạm tội đối với người ở trong tình trạng không thể tự vệ được, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng, người bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác;
l) Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội;
m) Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt hoặc tàn ác để phạm tội;
n) Dùng thủ đoạn hoặc phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người để phạm tội;
o) Xúi giục người dưới 18 tuổi phạm tội;
p) Có hành động xảo quyệt hoặc hung hãn nhằm trốn tránh hoặc che giấu tội phạm.
2. Các tình tiết đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng.
Việc một người tham gia với tư cách đồng phạm không đương nhiên bị xem là tình tiết tăng nặng trong vụ án hình sự. Chỉ khi hành vi đồng phạm có yếu tố cấu kết chặt chẽ, có tổ chức hoặc thuộc các trường hợp được liệt kê cụ thể tại Điều 52 thì mới bị coi là tình tiết tăng nặng. Trong đó, đáng lưu ý là khoản “phạm tội có tổ chức” – tức nhóm người thực hiện tội phạm có sự phân công vai trò, lên kế hoạch cụ thể và phối hợp chặt chẽ nhằm thực hiện hành vi trái pháp luật.
Ngoài ra, nếu người đồng phạm lợi dụng chức vụ, quyền hạn, tái phạm, dùng thủ đoạn nguy hiểm hoặc xúi giục người chưa thành niên phạm tội thì cũng có thể bị coi là tình tiết tăng nặng. Tuy nhiên, nếu các yếu tố đó đã là một phần trong cấu thành tội phạm hoặc định khung hình phạt thì không được tính thêm làm tình tiết tăng nặng nữa (theo Khoản 2 Điều 52).
Tình huống giả định
Tháng 5/2025, Công ty vận tải Minh Thành bị phát hiện có hành vi vận chuyển hàng cấm là thuốc lá lậu với số lượng lớn từ biên giới về TP.HCM. Quá trình điều tra cho thấy giám đốc công ty – Trịnh Văn Hùng – là người tổ chức và chỉ đạo toàn bộ đường dây. Ông Hùng trực tiếp chỉ đạo kế toán lập sổ sách giả, chỉ thị cho trưởng bộ phận vận chuyển – Nguyễn Quốc Vinh – sắp xếp xe và tài xế đi nhận hàng tại cửa khẩu. Ngoài ra, ông Hùng còn lôi kéo một nhân viên trẻ tên Lê Tuấn Đạt (19 tuổi) tham gia với nhiệm vụ chuyển thông tin lịch trình và cảnh báo nếu có kiểm tra.
Sau khi bị bắt, các bị can đều bị truy tố về tội buôn lậu với tư cách đồng phạm. Trong đó, ông Hùng bị xác định là người tổ chức, giữ vai trò chính trong vụ án và có tình tiết tăng nặng là “phạm tội có tổ chức”, “dùng thủ đoạn tinh vi” và “xúi giục người dưới 18 tuổi phạm tội”. Vinh bị xem xét tình tiết giúp sức, còn Đạt – do tuổi còn trẻ, lần đầu phạm tội và chỉ tham gia với vai trò nhỏ – không bị áp dụng tình tiết tăng nặng.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Đồng phạm là trường hợp có từ hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm và có thể đảm nhận các vai trò như tổ chức, thực hành, xúi giục hoặc giúp sức. Không phải ai tham gia đồng phạm cũng bị tăng nặng hình phạt; chỉ khi hành vi có tổ chức hoặc thuộc các tình huống đặc biệt được quy định tại Điều 52 Bộ luật Hình sự thì mới bị xem là tình tiết tăng nặng.
