Khi giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài, tòa án hoặc cơ quan có thẩm quyền thường phải xác định pháp luật của nước nào sẽ được áp dụng. Việc này được thực hiện thông qua những quy định pháp luật dùng để chọn luật phù hợp. Tuy nhiên, đôi khi pháp luật nước được chọn lại quay về áp dụng chính luật của nước đang xét xử gọi là dẫn chiếu ngược. Cũng có trường hợp, pháp luật đó lại chỉ sang luật của một nước khác, gọi là dẫn chiếu đến pháp luật nước thứ ba.
1. Dẫn chiếu ngược trong tư pháp quốc tế là gì?
Khoản 1 Điều 676 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
Điều 676. Pháp nhân
1. Quốc tịch của pháp nhân được xác định theo pháp luật của nước nơi pháp nhân thành lập.
2. Năng lực pháp luật dân sự của pháp nhân; tên gọi của pháp nhân; đại diện theo pháp luật của pháp nhân; việc tổ chức, tổ chức lại, giải thể pháp nhân; quan hệ giữa pháp nhân với thành viên của pháp nhân; trách nhiệm của pháp nhân và thành viên của pháp nhân đối với các nghĩa vụ của pháp nhân được xác định theo pháp luật của nước mà pháp nhân có quốc tịch, trừ trường hợp quy định tại khoản 3 Điều này.
3. Trường hợp pháp nhân nước ngoài xác lập, thực hiện giao dịch dân sự tại Việt Nam thì năng lực pháp luật dân sự của pháp nhân nước ngoài đó được xác định theo pháp luật Việt Nam.
Trong tư pháp quốc tế, quy phạm xung đột được sử dụng để xác định hệ thống pháp luật của quốc gia nào sẽ điều chỉnh một quan hệ dân sự cụ thể có yếu tố nước ngoài. Trong quá trình này, đôi khi phát sinh tình huống gọi là dẫn chiếu ngược, một hiện tượng pháp lý đặc biệt, khi pháp luật nước ngoài được dẫn chiếu đến lại tiếp tục dẫn chiếu ngược trở lại pháp luật của quốc gia ban đầu.
Hiểu đơn giản, đây là tình huống “gửi đi rồi nhận lại” tòa án của một nước xác định rằng pháp luật nước ngoài sẽ được áp dụng, nhưng khi tra cứu nội dung pháp luật đó, lại phát hiện chính nước được dẫn chiếu quy định rằng quan hệ này phải xử lý theo luật của nước đã gửi đi ban đầu. Điều này có thể gây ra mâu thuẫn trong việc áp dụng luật hoặc kéo dài thời gian giải quyết tranh chấp.
Việc chấp nhận hay từ chối dẫn chiếu ngược phụ thuộc vào quy định của từng quốc gia. Một số nước như Pháp hoặc Việt Nam có xu hướng chấp nhận dẫn chiếu ngược trong những lĩnh vực nhất định như xác định quốc tịch, năng lực pháp luật của cá nhân hoặc pháp nhân, miễn là việc áp dụng không trái với những nguyên tắc cơ bản của pháp luật quốc gia.
Tình huống giả định:
Doanh nghiệp Pháp được dẫn chiếu ngược về pháp luật Việt Nam
Công ty Pháp Luật & Sáng Tạo (tên tiếng Pháp: Législation et Création S.A.) được thành lập tại Paris, Pháp, nhưng thực hiện một giao dịch chuyển nhượng quyền sở hữu trí tuệ cho một đối tác tại TP.HCM, Việt Nam. Trong quá trình xử lý tranh chấp, tòa án Việt Nam xác định rằng theo quy phạm xung đột tại Điều 676 Bộ luật Dân sự 2015, quốc tịch pháp nhân và năng lực pháp luật dân sự của công ty này phải được xác định theo pháp luật Pháp (vì công ty thành lập tại Pháp).
Tuy nhiên, khi kiểm tra pháp luật Pháp, phía Việt Nam nhận thấy pháp luật Pháp lại xác định năng lực pháp luật dân sự của pháp nhân phải căn cứ vào nơi thực hiện hoạt động chính yếu - mà trong trường hợp này lại là Việt Nam. Như vậy, pháp luật Pháp lại quay ngược trở về Việt Nam, tạo thành một dẫn chiếu ngược. Trong trường hợp này, nếu Việt Nam chấp nhận dẫn chiếu ngược thì pháp luật Việt Nam sẽ là cơ sở để đánh giá năng lực pháp luật dân sự của công ty Pháp.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Dẫn chiếu đến pháp luật nước thứ ba là gì?
Khoản 2 Điều 676 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
Điều 676. Pháp nhân
1. Quốc tịch của pháp nhân được xác định theo pháp luật của nước nơi pháp nhân thành lập.
2. Năng lực pháp luật dân sự của pháp nhân; tên gọi của pháp nhân; đại diện theo pháp luật của pháp nhân; việc tổ chức, tổ chức lại, giải thể pháp nhân; quan hệ giữa pháp nhân với thành viên của pháp nhân; trách nhiệm của pháp nhân và thành viên của pháp nhân đối với các nghĩa vụ của pháp nhân được xác định theo pháp luật của nước mà pháp nhân có quốc tịch, trừ trường hợp quy định tại khoản 3 Điều này.
3. Trường hợp pháp nhân nước ngoài xác lập, thực hiện giao dịch dân sự tại Việt Nam thì năng lực pháp luật dân sự của pháp nhân nước ngoài đó được xác định theo pháp luật Việt Nam.
Dẫn chiếu đến pháp luật nước thứ ba là hiện tượng xảy ra khi pháp luật của một quốc gia dẫn chiếu đến pháp luật của quốc gia khác, nhưng pháp luật của quốc gia được dẫn chiếu lại tiếp tục dẫn sang pháp luật của một quốc gia thứ ba để điều chỉnh quan hệ pháp lý. Đây là tình huống có thể gặp trong tư pháp quốc tế khi các quốc gia có cách xác định khác nhau về yếu tố liên quan như quốc tịch, nơi cư trú hay trụ sở pháp nhân.
Chẳng hạn, một quốc gia quy định áp dụng pháp luật nơi pháp nhân được thành lập, nhưng pháp luật của quốc gia nơi thành lập lại xác định năng lực pháp lý theo nơi đặt trụ sở chính. Nếu trụ sở chính nằm tại quốc gia khác, thì việc áp dụng pháp luật sẽ tiếp tục chuyển tiếp đến quốc gia thứ ba. Đây chính là ví dụ điển hình cho dẫn chiếu đến pháp luật nước thứ ba.
Việc có chấp nhận hiện tượng dẫn chiếu này hay không phụ thuộc vào pháp luật của quốc gia đang giải quyết vụ việc. Để tránh rắc rối hoặc mâu thuẫn trong việc xác định luật áp dụng, nhiều nước thường không cho phép dẫn chiếu đến nước thứ ba, trừ khi có quy định cụ thể hoặc lợi ích chính đáng.
Tình huống giả định:
Tranh chấp hợp đồng chuyển giao công nghệ có yếu tố nước ngoài
Công ty thực phẩm Delice Internationale được thành lập tại Cộng hòa Pháp, có quốc tịch Pháp, nhưng đặt trụ sở chính và hoạt động kinh doanh chủ yếu tại Vương quốc Bỉ. Khi xảy ra tranh chấp hợp đồng chuyển giao công nghệ với Công ty TNHH Công nghệ Sinh học Ánh Dương tại TP. Hồ Chí Minh, Tòa án nhân dân TP. Hồ Chí Minh đã viện dẫn Điều 676 Bộ luật Dân sự để xác định pháp luật áp dụng về năng lực pháp luật dân sự của Delice Internationale. Theo đó, pháp luật Pháp (nơi thành lập) được xác định là pháp luật điều chỉnh.
Tuy nhiên, pháp luật Pháp lại quy định năng lực pháp luật dân sự của pháp nhân phải được xác định theo nơi đặt trụ sở chính, tức là theo pháp luật Bỉ. Như vậy, đây là trường hợp dẫn chiếu đến pháp luật nước thứ ba. Nếu pháp luật Việt Nam cho phép thừa nhận sự dẫn chiếu này, thì pháp luật Bỉ sẽ là căn cứ xác định năng lực pháp luật dân sự của Delice Internationale.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Việc xác định đúng pháp luật áp dụng là bước quan trọng trong giải quyết các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài. Dẫn chiếu ngược là hiện tượng khi pháp luật nước ngoài được chọn lại quay về áp dụng luật của nước đang giải quyết. Trong khi đó, dẫn chiếu đến pháp luật nước thứ ba xảy ra khi pháp luật được dẫn tiếp tục chuyển sang một nước khác. Nhận diện đúng hai trường hợp này giúp tránh nhầm lẫn và đảm bảo tính minh bạch trong áp dụng pháp luật.
