Với xu hướng hôn nhân có yếu tố nước ngoài ngày càng phổ biến, câu hỏi về quốc tịch cho con lai ngày càng được nhiều gia đình quan tâm. Việc xác định quốc tịch cho trẻ không chỉ mang ý nghĩa pháp lý mà còn liên quan đến quyền lợi về cư trú, học tập và hộ tịch trong tương lai. Để hiểu rõ cơ chế pháp luật hiện hành, cần phân tích hai giai đoạn quan trọng: thứ nhất là việc xác lập quốc tịch Việt Nam cho trẻ khi đăng ký khai sinh và thứ hai là thủ tục nhập quốc tịch Việt Nam nếu trẻ không được xác định có quốc tịch ngay từ đầu.
1. Khi nào con lai được xác lập quốc tịch Việt Nam?
Khoản 2 Điều 16 Luật Quốc tịch Việt Nam 2008, sửa đổi năm 2014 quy định cụ thể:
Luật Quốc tịch Việt Nam 2008
Điều 16. Quốc tịch của trẻ em khi sinh ra có cha hoặc mẹ là công dân Việt Nam
...
2. Trẻ em khi sinh ra có cha hoặc mẹ là công dân Việt Nam còn người kia là công dân nước ngoài thì có quốc tịch Việt Nam, nếu có sự thỏa thuận bằng văn bản của cha mẹ vào thời điểm đăng ký khai sinh cho con. Trường hợp trẻ em được sinh ra trên lãnh thổ Việt Nam mà cha mẹ không thỏa thuận được việc lựa chọn quốc tịch cho con thì trẻ em đó có quốc tịch Việt Nam.
Căn cứ vào Luật Quốc tịch 2008, pháp luật Việt Nam công nhận nguyên tắc huyết thống trong việc xác lập quốc tịch cho trẻ em, đặc biệt là trong trường hợp cha hoặc mẹ là người nước ngoài. Nếu một trong hai người là công dân Việt Nam thì trẻ có thể được mang quốc tịch Việt Nam, với điều kiện duy nhất là phải có sự thỏa thuận giữa cha và mẹ. Thỏa thuận này phải được lập thành văn bản và nộp cùng hồ sơ đăng ký khai sinh tại cơ quan hộ tịch có thẩm quyền.
Điểm quan trọng trong quy định này là tính tự nguyện và đồng thuận của cha mẹ. Pháp luật không tự động áp dụng quốc tịch Việt Nam cho trẻ trong mọi trường hợp có yếu tố quốc tịch Việt Nam từ cha hoặc mẹ, mà để quyền lựa chọn cho cha mẹ. Như vậy, nếu không có sự thỏa thuận hoặc không nộp kèm văn bản thỏa thuận khi đăng ký khai sinh, trẻ sẽ không được ghi nhận quốc tịch Việt Nam và phải mang quốc tịch theo pháp luật quốc gia của người còn lại (trong đa số trường hợp là quốc tịch người cha hoặc mẹ là người nước ngoài).
Do đó, việc chuẩn bị kỹ lưỡng hồ sơ khi đăng ký khai sinh là cực kỳ quan trọng. Trong thực tiễn, nhiều gia đình do không biết hoặc không được hướng dẫn rõ ràng đã bỏ qua thủ tục thỏa thuận này, dẫn đến việc trẻ không có quốc tịch Việt Nam và sau đó phải làm thủ tục nhập quốc tịch theo hướng khác, vừa phức tạp vừa tốn thời gian.
Tình huống giả định
Chị Hằng, công dân Việt Nam, kết hôn hợp pháp với anh Tanaka – người Nhật Bản – và sinh sống tại TP. Hồ Chí Minh. Sau khi sinh con trai tại Việt Nam, hai vợ chồng đến UBND phường đăng ký khai sinh. Tuy nhiên, do thiếu hiểu biết pháp luật và không được cán bộ hướng dẫn kỹ, họ không nộp văn bản thỏa thuận lựa chọn quốc tịch Việt Nam cho con. Vì vậy, phần quốc tịch trong giấy khai sinh được mặc định ghi theo cha – tức quốc tịch Nhật Bản.
Khi con đến tuổi đi học, chị Hằng mới phát hiện bé không thể nhập hộ khẩu, không được hưởng chế độ học tập như trẻ có quốc tịch Việt Nam. Chị quay lại UBND phường đề nghị điều chỉnh, nhưng được trả lời rằng quốc tịch chỉ được xác lập tại thời điểm đăng ký khai sinh nếu có văn bản thỏa thuận. Trường hợp của con chị buộc phải làm thủ tục xin nhập quốc tịch – quy trình vốn yêu cầu nhiều giấy tờ, thời gian chờ đợi và điều kiện về cư trú, ngôn ngữ, đảm bảo cuộc sống…
Việc thiếu sót một văn bản nhỏ trong thủ tục ban đầu đã khiến con chị Hằng mất đi cơ hội có quốc tịch Việt Nam ngay từ khi sinh ra, dẫn đến nhiều hệ lụy pháp lý kéo dài.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Làm sao để trẻ em chưa có quốc tịch Việt Nam được nhập quốc tịch sau khi đã đăng ký khai sinh?
Khoản 1 và điểm a Khoản 2 Điều 19 Luật Quốc tịch Việt Nam 2008, sửa đổi năm 2014 quy định cụ thể:
Luật Quốc tịch Việt Nam 2008
Điều 19. Điều kiện được nhập quốc tịch Việt Nam
1. Công dân nước ngoài và người không quốc tịch đang thường trú ở Việt Nam có đơn xin nhập quốc tịch Việt Nam thì có thể được nhập quốc tịch Việt Nam, nếu có đủ các điều kiện sau đây:
a) Có năng lực hành vi dân sự đầy đủ theo quy định của pháp luật Việt Nam;
b) Tuân thủ Hiến pháp và pháp luật Việt Nam; tôn trọng truyền thống, phong tục, tập quán của dân tộc Việt Nam;
c) Biết tiếng Việt đủ để hoà nhập vào cộng đồng Việt Nam;
d) Đã thường trú ở Việt Nam từ 5 năm trở lên tính đến thời điểm xin nhập quốc tịch Việt Nam;
đ) Có khả năng bảo đảm cuộc sống tại Việt Nam.
2. Người xin nhập quốc tịch Việt Nam có thể được nhập quốc tịch Việt Nam mà không phải có các điều kiện quy định tại các điểm c, d và đ khoản 1 Điều này, nếu thuộc một trong những trường hợp sau đây:
a) Là vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ hoặc con đẻ của công dân Việt Nam;
...
Điều 20 Luật Quốc tịch Việt Nam 2008, sửa đổi năm 2014 quy định cụ thể:
Luật Quốc tịch Việt Nam 2008
Điều 20. Hồ sơ xin nhập quốc tịch Việt Nam
1. Hồ sơ xin nhập quốc tịch Việt Nam gồm có các giấy tờ sau đây:
a) Đơn xin nhập quốc tịch Việt Nam;b) Bản sao Giấy khai sinh, Hộchiếu hoặc giấy tờ khác có giá trị thay thế;
c) Bản khai lý lịch;
d) Phiếu lý lịch tư pháp do cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam cấp đối với thời gian người xin nhập quốc tịch Việt Nam cư trú ở Việt Nam, Phiếu lý lịch tư pháp do cơ quan có thẩm quyền của nước ngoài cấp đối với thời gian người xin nhập quốc tịch Việt Nam cư trú ở nước ngoài. Phiếu lý lịch tư pháp phải là phiếu được cấp không quá 90 ngày tính đến ngày nộp hồ sơ;
đ) Giấy tờ chứng minh trình độ Tiếng Việt;
e) Giấy tờ chứng minh về chỗ ở, thời gian thường trú ở Việt Nam;
g) Giấy tờ chứng minh bảo đảm cuộc sống ở Việt Nam.
2. Những người được miễn một số điều kiện nhập quốc tịch Việt Nam quy định tại khoản 2 Điều 19 của Luật này thì được miễn các giấy tờ tương ứng với điều kiện được miễn.
3. Chính phủ quy định cụ thể các giấy tờ trong hồ sơ xin nhập quốc tịch Việt Nam.
Khi một đứa trẻ sinh ra có cha hoặc mẹ là công dân Việt Nam, đã được khai sinh nhưng không có văn bản thỏa thuận về việc mang quốc tịch Việt Nam (do cha mẹ không cùng quốc tịch hoặc không nộp đúng giấy tờ), trẻ sẽ không được công nhận là công dân Việt Nam ngay lập tức. Lúc này, con đường khắc phục duy nhất là tiến hành thủ tục xin nhập quốc tịch Việt Nam.
Theo Điều 19 Luật Quốc tịch 2008, người nước ngoài hoặc người không quốc tịch thường trú tại Việt Nam có thể xin nhập quốc tịch Việt Nam nếu đáp ứng đủ 5 điều kiện: có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, tuân thủ pháp luật Việt Nam, biết tiếng Việt để hòa nhập, thường trú tối thiểu 5 năm và có khả năng bảo đảm cuộc sống tại Việt Nam. Tuy nhiên, riêng trường hợp là con đẻ của công dân Việt Nam, pháp luật đã cho phép được miễn ba điều kiện gồm: biết tiếng Việt, thời gian thường trú và khả năng đảm bảo cuộc sống. Đây là điểm then chốt giúp trẻ em có nguồn gốc Việt Nam được tiếp cận quốc tịch một cách nhân đạo và thực tế hơn.
Căn cứ Điều 20, hồ sơ xin nhập quốc tịch cho trẻ cần bao gồm: đơn xin nhập quốc tịch, bản sao khai sinh, bản khai lý lịch và phiếu lý lịch tư pháp do cơ quan có thẩm quyền cấp. Tuy nhiên, vì thuộc trường hợp miễn điều kiện theo khoản 2 Điều 19, trẻ cũng sẽ được miễn nộp các giấy tờ tương ứng, như phiếu chứng minh năng lực tiếng Việt, giấy xác nhận thời gian cư trú hay tài chính. Hồ sơ được nộp tại Sở Tư pháp địa phương nơi trẻ đang cư trú, sau đó chuyển lên Bộ Tư pháp và Chủ tịch nước sẽ là người có thẩm quyền quyết định cuối cùng.
Trình tự xét duyệt này có thể kéo dài từ 6 đến 12 tháng tùy tình trạng hồ sơ và sự phối hợp của các cơ quan liên quan. Trong thời gian chờ đợi, trẻ vẫn chưa có quốc tịch Việt Nam nên sẽ gặp khó khăn khi làm hộ khẩu, đi học, khám chữa bệnh hoặc xuất nhập cảnh. Do vậy, phụ huynh cần chủ động hoàn thiện đầy đủ hồ sơ, hợp pháp hóa các giấy tờ nước ngoài (nếu có), đồng thời theo dõi sát sao quá trình xử lý từ cơ quan nhà nước để tránh tình trạng hồ sơ bị tồn đọng.
Tình huống giả định
Sau nhiều năm sinh sống tại Việt Nam, anh Lee (quốc tịch Hàn Quốc) kết hôn với chị An (quốc tịch Việt Nam) và sinh được bé Na. Do không hiểu rõ pháp luật, khi đi khai sinh cho con, hai vợ chồng không nộp văn bản thỏa thuận chọn quốc tịch Việt Nam cho bé. Phần quốc tịch trên giấy khai sinh ghi là “Hàn Quốc”.
Khi bé Na chuẩn bị vào lớp 1, chị An mới phát hiện con không có quốc tịch Việt Nam nên không được nhập hộ khẩu, không được ưu tiên xét tuyển trường công. Hai vợ chồng tìm đến Sở Tư pháp TP. Hà Nội để làm hồ sơ nhập quốc tịch cho con. Quá trình nộp hồ sơ gặp khó khăn do phiếu lý lịch tư pháp từ phía Hàn Quốc chưa được hợp pháp hóa lãnh sự. Ngoài ra, cán bộ yêu cầu thêm bản dịch giấy khai sinh, bản sao hộ chiếu của cha và xác nhận cư trú tại địa phương.
Sau gần một năm chờ đợi và bổ sung hồ sơ nhiều lần, cuối cùng hồ sơ được Chủ tịch nước phê duyệt. Bé Na được cấp quốc tịch Việt Nam và có thể nhập hộ khẩu theo mẹ, được đăng ký học tại trường công lập và được cấp thẻ BHYT như mọi trẻ em Việt Nam khác.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết Luận
Việc xác lập quốc tịch cho trẻ có cha hoặc mẹ là người nước ngoài là bước quan trọng để đảm bảo quyền lợi hợp pháp cho trẻ tại Việt Nam. Cha mẹ cần hiểu rõ quy định pháp luật để lựa chọn quốc tịch ngay từ khi khai sinh hoặc thực hiện thủ tục nhập quốc tịch đúng trình tự khi cần thiết.
