Trong cấu trúc của hành vi phạm tội, giai đoạn chuẩn bị phạm tội đóng vai trò là bước khởi đầu nhưng đã có thể tiềm ẩn nguy cơ gây hại cho xã hội. Pháp luật hình sự quy định rõ khái niệm và phạm vi điều chỉnh đối với hành vi chuẩn bị phạm tội. Đồng thời, không phải mọi trường hợp chuẩn bị phạm tội đều bị xử lý hình sự mà chỉ giới hạn trong một số tội danh cụ thể được liệt kê theo quy định của Bộ luật Hình sự.
1. Chuẩn bị phạm tội là gì?
Điều 14 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 14. Chuẩn bị phạm tội
1. Chuẩn bị phạm tội là tìm kiếm, sửa soạn công cụ, phương tiện hoặc tạo ra những điều kiện khác để thực hiện tội phạm hoặc thành lập, tham gia nhóm tội phạm, trừ trường hợp thành lập hoặc tham gia nhóm tội phạm quy định tại Điều 109, điểm a khoản 2 Điều 113 hoặc điểm a khoản 2 Điều 299 của Bộ luật này.
...
Hành vi chuẩn bị phạm tội được hiểu là giai đoạn chưa bắt đầu thực hiện hành vi phạm tội chính, nhưng đã có các biểu hiện chủ động nhằm tiến tới việc phạm tội trong tương lai. Đây là bước khởi đầu trong tiến trình tội phạm, thể hiện ý định phạm tội thông qua hành vi cụ thể như mua sắm vũ khí, chuẩn bị công cụ, thuê phương tiện, nghiên cứu địa điểm gây án, thành lập nhóm đồng phạm…
Tuy chưa gây hậu quả thực tế, hành vi chuẩn bị phạm tội vẫn tiềm ẩn mối đe dọa nghiêm trọng đối với trật tự xã hội và an ninh cộng đồng. Do đó, pháp luật hình sự Việt Nam đã quy định rõ trường hợp nào hành vi chuẩn bị phạm tội được xử lý hình sự, đồng thời xác định đây là một trong các giai đoạn thực hiện tội phạm được luật hóa.
Tình huống giả định
Tháng 5/2025, Trần Minh Hải, 22 tuổi, lên kế hoạch cướp tiệm vàng ở khu vực trung tâm TP. Huế. Trong suốt hai tuần, Hải theo dõi hoạt động ra vào của cửa hàng, nghiên cứu thời gian thay ca bảo vệ, và lên mạng mua một khẩu súng bắn đạn bi cùng khẩu trang, găng tay, xe máy biển số giả. Hải cũng rủ thêm một người bạn cùng tham gia và hứa sẽ chia tiền sau khi hành động.
Trước ngày thực hiện, Hải và bạn đến gần tiệm vàng để kiểm tra đường rút lui thì bị trinh sát hình sự phát hiện và bắt giữ. Qua quá trình điều tra, công an thu giữ toàn bộ vật chứng, lời khai cho thấy Hải chưa thực hiện hành vi cướp tài sản nhưng đã có hành vi chuẩn bị rõ ràng, bao gồm mua công cụ gây án, theo dõi mục tiêu và thành lập nhóm đồng phạm.
Căn cứ theo Điều 14 Bộ luật Hình sự 2015, hành vi của Hải được xác định là chuẩn bị phạm tội cướp tài sản – một trong những tội danh có quy định xử lý hình sự đối với hành vi chuẩn bị phạm tội.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Người chuẩn bị phạm tội bị truy cứu trách nhiệm hình sự trong trường hợp nào?
Khoản 2, 3 Điều 14 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 14. Chuẩn bị phạm tội
...
2. Người chuẩn bị phạm một trong các tội sau đây thì phải chịu trách nhiệm hình sự:
a) Điều 108 (tội phản bội Tổ quốc); Điều 110 (tội gián điệp); Điều 111 (tội xâm phạm an ninh lãnh thổ); Điều 112 (tội bạo loạn); Điều 113 (tội khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân); Điều 114 (tội phá hoại cơ sở vật chất - kỹ thuật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam); Điều 117 (tội làm, tàng trữ, phát tán hoặc tuyên truyền thông tin, tài liệu, vật phẩm nhằm chống Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam); Điều 118 (tội phá rối an ninh); Điều 119 (tội chống phá cơ sở giam giữ); Điều 120 (tội tổ chức, cưỡng ép, xúi giục người khác trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân); Điều 121 (tội trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân);
b) Điều 123 (tội giết người); Điều 134 (tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác);
c) Điều 168 (tội cướp tài sản); Điều 169 (tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản);
d) Điều 299 (tội khủng bố); Điều 300 (tội tài trợ khủng bố); Điều 301 (tội bắt cóc con tin); Điều 302 (tội cướp biển); Điều 303 (tội phá hủy công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia); Điều 324 (tội rửa tiền).
3. Người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chuẩn bị phạm tội quy định tại điểm b và điểm c khoản 2 Điều này thì phải chịu trách nhiệm hình sự.
Theo quy định trên, không phải mọi hành vi chuẩn bị phạm tội đều bị xử lý hình sự, mà chỉ trong trường hợp chuẩn bị các tội danh đặc biệt mới bị truy cứu trách nhiệm. Các tội danh này chủ yếu rơi vào nhóm:
-
Tội xâm phạm an ninh quốc gia (phản bội Tổ quốc, lật đổ chính quyền nhân dân, gián điệp, khủng bố…)
-
Tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, tài sản người khác (giết người, cố ý gây thương tích, cướp tài sản…)
-
Tội bắt cóc, khủng bố, tài trợ khủng bố, rửa tiền…
-
Tội liên quan đến tiền giả, phá hoại an ninh quốc gia, cướp biển, bắt cóc con tin…
Người từ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi, dù chưa thành niên hoàn toàn, vẫn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu chuẩn bị thực hiện tội giết người hoặc cướp tài sản – hai hành vi có tính chất đặc biệt nghiêm trọng, gây nguy hiểm lớn cho xã hội.
Điều này cho thấy pháp luật Việt Nam có sự phân loại rất cụ thể để vừa bảo vệ quyền con người, vừa ngăn chặn từ sớm các hành vi phạm tội nghiêm trọng. Nếu không nằm trong các tội danh đã liệt kê, người chuẩn bị phạm tội có thể không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, nhưng vẫn có thể bị giáo dục, cảnh cáo, giám sát hoặc xử lý theo quy định hành chính.
Tình huống giả định
Nguyễn Văn Thắng, 17 tuổi, sinh sống tại huyện Bình Chánh, TP. Hồ Chí Minh, sau khi nợ một khoản tiền lớn do cá độ bóng đá, đã nảy sinh ý định cướp xe máy của người chạy Grab vào ban đêm. Thắng lên mạng tìm hiểu cách khống chế nạn nhân, chuẩn bị sẵn dao gọt trái cây và dây thừng, đồng thời rủ thêm một người bạn cùng thực hiện.
Ngày 4/6/2025, trong lúc đang chờ nạn nhân ở một khu vực vắng người để ra tay, cả hai bị lực lượng tuần tra phát hiện và bắt giữ. Tại thời điểm bị bắt, trong balo của Thắng có chứa dao, dây và găng tay. Tại cơ quan điều tra, Thắng thừa nhận toàn bộ kế hoạch và mục đích cướp tài sản.
Căn cứ khoản 2 Điều 14 Bộ luật Hình sự 2015, hành vi của Nguyễn Văn Thắng được xác định là chuẩn bị phạm tội cướp tài sản – một trong các tội danh có quy định xử lý hình sự cả ở giai đoạn chuẩn bị. Dù chưa thực hiện hành vi, Thắng vẫn bị khởi tố hình sự theo đúng quy định pháp luật.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Chuẩn bị phạm tội là giai đoạn đầu trong quá trình thực hiện tội phạm, thể hiện qua việc tìm kiếm công cụ, phương tiện, hoặc lập kế hoạch để phạm tội. Tuy nhiên, không phải mọi hành vi chuẩn bị phạm tội đều bị xử lý hình sự. Theo Bộ luật Hình sự, chỉ trong trường hợp người đó chuẩn bị các tội danh nghiêm trọng đã được liệt kê thì mới bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
