Trong tố tụng hình sự, để ngăn chặn kịp thời tội phạm hoặc đảm bảo việc điều tra, truy tố, xét xử được thực hiện đúng quy trình, pháp luật quy định một số biện pháp ngăn chặn cụ thể. Những biện pháp này bao gồm từ việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp cho đến cấm đi khỏi nơi cư trú hoặc tạm hoãn xuất cảnh. Ngoài ra, khi vụ án chuyển sang giai đoạn truy tố, việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn vẫn được duy trì nhưng phải tuân theo thời hạn chặt chẽ do pháp luật quy định.
1. Các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự gồm những gì?
Khoản 1 Điều 109 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 109. Các biện pháp ngăn chặn
1. Để kịp thời ngăn chặn tội phạm hoặc khi có căn cứ chứng tỏ người bị buộc tội sẽ gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc sẽ tiếp tục phạm tội hoặc để bảo đảm thi hành án, cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong phạm vi thẩm quyền của mình có thể áp dụng biện pháp giữ người trong trường hợp khẩn cấp, bắt, tạm giữ, tạm giam, bảo lĩnh, đặt tiền để bảo đảm, cấm đi khỏi nơi cư trú, tạm hoãn xuất cảnh.
...
Các biện pháp ngăn chặn là công cụ pháp lý quan trọng được áp dụng trong quá trình điều tra và truy tố để đảm bảo việc xử lý vụ án hình sự diễn ra hiệu quả, không bị cản trở bởi hành vi trốn tránh, tiêu hủy chứng cứ hay tiếp tục phạm tội. Các biện pháp này được chia thành hai nhóm: biện pháp tước quyền tự do (như giữ người trong trường hợp khẩn cấp, tạm giữ, tạm giam) và biện pháp hạn chế quyền tự do (như bảo lĩnh, đặt tiền để bảo đảm, cấm đi khỏi nơi cư trú, tạm hoãn xuất cảnh).
Tùy theo tính chất vụ án và mức độ nguy hiểm của hành vi, cơ quan tiến hành tố tụng sẽ cân nhắc áp dụng một hoặc nhiều biện pháp ngăn chặn phù hợp. Mỗi biện pháp có những điều kiện, quy trình và thời hạn áp dụng riêng, nhưng đều nhằm mục tiêu bảo đảm người bị buộc tội không gây ảnh hưởng đến quá trình tố tụng hoặc trốn tránh trách nhiệm hình sự.
Ví dụ thực tế
Hoa hậu Thùy Tiên bị tạm hoãn xuất cảnh để phục vụ điều tra vụ kẹo rau củ Kera. Ngày 4/4/2025, Công an tỉnh Đắk Lắk xác nhận đã ra quyết định tạm hoãn xuất cảnh đối với Hoa hậu Nguyễn Thúc Thùy Tiên trong thời gian từ ngày 15/3 đến 15/5/2025. Lý do là để phục vụ quá trình xác minh, điều tra liên quan đến vụ án sản xuất hàng giả là thực phẩm và lừa dối khách hàng của Công ty cổ phần Asia Life và Công ty cổ phần Tập đoàn Chị Em Rọt – đơn vị sản xuất và phân phối kẹo rau củ Kera.
Trước đó, Bộ Công an đã khởi tố vụ án và bắt tạm giam nhiều lãnh đạo, trong đó có các cá nhân nổi tiếng như Quang Linh Vlog và Hằng Du Mục với vai trò quản lý doanh nghiệp. Mặc dù chưa bị khởi tố, nhưng việc Thùy Tiên từng tham gia quảng bá sản phẩm với phát ngôn “một viên kẹo thay một đĩa rau” đã khiến dư luận đặt nhiều nghi vấn. Việc áp dụng biện pháp tạm hoãn xuất cảnh đối với Thùy Tiên được thực hiện theo đúng quy định tại Điều 109 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, nhằm đảm bảo quá trình điều tra không bị gián đoạn và người có liên quan không trốn tránh làm việc với cơ quan chức năng.
Nguồn: VTV.vn – Hoa hậu Thùy Tiên bị tạm hoãn xuất cảnh
2. Thời hạn áp dụng biện pháp ngăn chặn trong giai đoạn truy tố là bao lâu?
Điều 241 và khoản 1 Điều 240 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 240. Thời hạn quyết định việc truy tố
1. Trong thời hạn 20 ngày đối với tội phạm ít nghiêm trọng và tội phạm nghiêm trọng, 30 ngày đối với tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng kể từ ngày nhận hồ sơ vụ án và bản kết luận điều tra, Viện kiểm sát phải ra một trong các quyết định:
a) Truy tố bị can trước Tòa án;
b) Trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung;
c) Đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án; đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án đối với bị can.
Trường hợp cần thiết, Viện trưởng Viện kiểm sát có thể gia hạn nhưng không quá 10 ngày với tội phạm ít và nghiêm trọng, 15 ngày với tội phạm rất nghiêm trọng, 30 ngày với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng....
Điều 241. Áp dụng, thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế
Sau khi nhận hồ sơ vụ án và bản kết luận điều tra, Viện kiểm sát có quyền quyết định áp dụng, thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế theo quy định của Bộ luật này.
Thời hạn áp dụng biện pháp ngăn chặn trong giai đoạn truy tố không được quá thời hạn quy định tại khoản 1 Điều 240 của Bộ luật này.
Theo quy định trên, biện pháp ngăn chặn như tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú, tạm hoãn xuất cảnh… chỉ được áp dụng trong phạm vi thời gian mà Viện kiểm sát có thẩm quyền quyết định truy tố. Cụ thể, thời hạn này là 20 ngày với tội ít hoặc nghiêm trọng, 30 ngày với tội rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng, có thể gia hạn thêm theo quy định. Việc áp dụng biện pháp ngăn chặn ngoài thời hạn này là trái pháp luật và có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng về tố tụng.
Trong giai đoạn truy tố, trách nhiệm áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ biện pháp ngăn chặn thuộc về Viện kiểm sát. Việc cân nhắc có tiếp tục áp dụng biện pháp ngăn chặn hay không cần dựa vào mức độ cần thiết để bảo đảm người bị buộc tội không bỏ trốn, cản trở tố tụng hoặc tiếp tục phạm tội. Nếu không còn căn cứ hợp lý, Viện kiểm sát có nghĩa vụ hủy bỏ hoặc thay thế biện pháp nhẹ hơn nhằm bảo vệ quyền con người, đồng thời vẫn bảo đảm hiệu quả truy tố.
Tình huống giả định
Tháng 6/2025, cơ quan cảnh sát điều tra Công an quận 7 (TP.HCM) hoàn tất điều tra vụ án Nguyễn Hữu Duy (28 tuổi) bị khởi tố về hành vi cố ý gây thương tích với tỉ lệ thương tật của nạn nhân là 31%. Hồ sơ và bản kết luận điều tra được chuyển sang Viện kiểm sát cùng cấp vào ngày 10/6/2025. Do tính chất vụ án được xác định là nghiêm trọng, Viện kiểm sát tiến hành giữ nguyên biện pháp tạm giam đối với bị can Duy trong thời gian truy tố.
Sau 18 ngày, Viện kiểm sát chưa ra quyết định truy tố và xin gia hạn thêm 10 ngày theo quy định tại khoản 1 Điều 240. Ngày 7/7/2025, Viện kiểm sát ra quyết định truy tố và chuyển hồ sơ sang Tòa án. Tổng thời gian Duy bị tạm giam trong giai đoạn truy tố là 27 ngày, nằm trong giới hạn tối đa theo quy định của pháp luật.
Ngược lại, trong cùng vụ án, người liên quan tên Nguyễn Văn Trọng – bị áp dụng biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú – có đơn yêu cầu hủy bỏ biện pháp này vì thời gian áp dụng đã kéo dài hơn một tháng mà chưa có quyết định truy tố. Sau khi xem xét, Viện kiểm sát đã chấp thuận và ra quyết định hủy bỏ biện pháp ngăn chặn vì đã hết thời hạn pháp luật cho phép.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Biện pháp ngăn chặn là công cụ quan trọng trong tố tụng hình sự nhằm ngăn chặn hành vi phạm tội và bảo đảm hoạt động tố tụng được tiến hành suôn sẻ. Các biện pháp này bao gồm giữ người khẩn cấp, bắt, tạm giữ, tạm giam, bảo lĩnh, đặt tiền bảo đảm, cấm đi khỏi nơi cư trú và tạm hoãn xuất cảnh. Trong giai đoạn truy tố, thời hạn áp dụng các biện pháp ngăn chặn không được vượt quá thời hạn quyết định truy tố theo quy định của pháp luật.
