Sự phát triển mạnh mẽ của các nền tảng mạng xã hội đã tạo điều kiện cho nhiều mô hình bán hàng trực tuyến nở rộ, trong đó không ít người đã sử dụng trẻ em để thu hút người xem, đặc biệt trong các hoạt động livestream bán hàng. Việc trẻ em xuất hiện trong các buổi livestream có thể được trình bày như một hoạt động tự nhiên, “gia đình hỗ trợ nhau” hoặc “bé thích làm”, nhưng dưới một góc độ về pháp luật, đây có thể là hành vi vi phạm nghiêm trọng quyền trẻ em.
1. Việc ép trẻ livestream có xâm phạm quyền riêng tư và nhân thân của trẻ em?
Căn cứ vào Điều 21, Điều 54 Luật Trẻ em 2016 quy định cụ thể như sau:
Điều 21. Quyền bí mật đời sống riêng tư
1. Trẻ em có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình vì lợi ích tốt nhất của trẻ em.2. Trẻ em được pháp luật bảo vệ danh dự, nhân phẩm, uy tín, bí mật thư tín, điện thoại, điện tín và các hình thức trao đổi thông tin riêng tư khác; được bảo vệ và chống lại sự can thiệp trái pháp luật đối với thông tin riêng tư.
Điều 54. Trách nhiệm bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng
1. Cơ quan, tổ chức liên quan có trách nhiệm tuyên truyền, giáo dục và bảo vệ trẻ em khi tham gia môi trường mạng dưới mọi hình thức; cha, mẹ, giáo viên và người chăm sóc trẻ em có trách nhiệm giáo dục kiến thức, hướng dẫn kỹ năng để trẻ em biết tự bảo vệ mình khi tham gia môi trường mạng.2. Cơ quan, tổ chức, cá nhân quản lý, cung cấp sản phẩm, dịch vụ thông tin, truyền thông và tổ chức các hoạt động trên môi trường mạng phải thực hiện các biện pháp bảo đảm an toàn và bí mật đời sống riêng tư cho trẻ em theo quy định của pháp luật.
3. Chính phủ quy định chi tiết điều này.
Nhiều trường hợp cha mẹ hoặc người thân sử dụng hình ảnh, livestream cảnh trẻ em giới thiệu sản phẩm, thậm chí tương tác trực tiếp với người mua, nhưng không hề thông qua sự đồng thuận của trẻ hoặc đặt lợi ích của trẻ lên hàng đầu. Hành vi này dễ xâm phạm đời sống riêng tư, làm tổn hại tâm lý của trẻ, nhất là khi các buổi livestream thu hút sự chú ý, bình luận tiêu cực, gán ghép không phù hợp từ cộng đồng mạng. Ngoài ra, theo Điều 54 Luật Trẻ em 2016 còn quy định các tổ chức, cá nhân khi hoạt động trên môi trường mạng phải có biện pháp bảo vệ trẻ em.
Tình huống giả định
Vợ chồng ông Nguyễn Tấn Phúc và bà Lê Thị Cẩm Nhung, ngụ tại phường Tân Định, quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh, điều hành một cửa hàng kinh doanh giày dép trẻ em. Để tăng doanh thu, bà Nhung thường xuyên tổ chức các buổi livestream vào mỗi tối trên TikTok và Facebook, với sự tham gia của con gái ruột là bé Nguyễn Ngọc Mai, 8 tuổi. Trong các buổi phát trực tiếp, bé Mai được yêu cầu thử giày, cười, trả lời câu hỏi từ người xem như “Con thích mẫu nào?”, “Đi có đau chân không?”, thậm chí có lần phải nhảy múa theo nhạc để tạo không khí vui vẻ cho buổi bán hàng.
Mỗi buổi livestream kéo dài từ 1 đến 2 tiếng, diễn ra 4–5 lần mỗi tuần. Bà Nhung liên tục quay cận cảnh khuôn mặt và cơ thể bé Mai, đăng tải nhiều video dưới dạng clip ngắn để quảng bá lại sản phẩm. Bé không hề được hỏi ý kiến về việc xuất hiện hay đồng ý chia sẻ hình ảnh cá nhân. Dù ban đầu tỏ ra hào hứng, nhưng sau vài tuần, bé bắt đầu có dấu hiệu trầm lặng, không muốn nói chuyện, và thường xuyên tránh né ống kính điện thoại. Khi đi học, bé cũng bị một số bạn trêu chọc vì những đoạn video bị chia sẻ rộng rãi và gắn bình luận tiêu cực từ người lớn trên mạng.
Sự việc được một giáo viên bộ môn phát hiện và báo lên Ban giám hiệu. Sau khi làm việc với phụ huynh, nhà trường chuyển sự việc đến UBND phường và Phòng Lao động – Thương binh và Xã hội Quận 1. Qua xác minh, cơ quan chức năng xác định hành vi ép trẻ livestream mà không có sự đồng thuận của chính trẻ và không đảm bảo an toàn trên môi trường mạng là hành vi vi phạm quyền riêng tư và quyền được bảo vệ nhân thân của trẻ theo quy định tại Điều 21 và Điều 54 Luật Trẻ em 2016. Gia đình được yêu cầu ngừng ngay hành vi livestream, gỡ bỏ toàn bộ video vi phạm và cam kết không tái diễn.
(Đây là tình huống giả định mang tính chất minh họa)
2. Ép trẻ livestream có bị coi là sử dụng lao động trẻ em trái pháp luật?
Căn cứ vào Điều 145 Bộ Luật lao động 2019 quy định cụ thể như sau:
Điều 145. Sử dụng người chưa đủ 15 tuổi làm việc
1. Khi sử dụng người chưa đủ 15 tuổi làm việc, người sử dụng lao động phải tuân theo quy định sau đây:
a) Phải giao kết hợp đồng lao động bằng văn bản với người chưa đủ 15 tuổi và người đại diện theo pháp luật của người đó;b) Bố trí giờ làm việc không ảnh hưởng đến thời gian học tập của người chưa đủ 15 tuổi;
c) Phải có giấy khám sức khỏe của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền xác nhận sức khỏe của người chưa đủ 15 tuổi phù hợp với công việc và tổ chức kiểm tra sức khỏe định kỳ ít nhất một lần trong 06 tháng;
d) Bảo đảm điều kiện làm việc, an toàn, vệ sinh lao động phù hợp với lứa tuổi.
...
Theo quy định trên thì pháp luật cho phép sử dụng người dưới 15 tuổi trong một số công việc nhẹ, nhưng phải đảm bảo các điều kiện nghiêm ngặt như không ảnh hưởng đến việc học, không vượt quá giới hạn thời gian cho phép và phải được sự đồng ý bằng văn bản của cha mẹ. Trong khi đó, hoạt động livestream có tính chất kéo dài, gò bó về lịch trình, tạo áp lực giao tiếp, biểu cảm… đều có thể gây tổn hại về mặt thể chất lẫn tinh thần cho trẻ, đặc biệt nếu mục tiêu chính là nhằm thúc đẩy doanh thu. Trong trường hợp cha mẹ kiếm tiền từ việc cho con tham gia livestream bán hàng thì không thể coi là hoạt động “vui chơi có giám sát” thông thường mà pháp luật có thể xem xét rằng đó là một hình thức sử dụng lao động vị thành niên bất hợp pháp. Bên cạnh đó, các hành vi này có thể dẫn đến xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự nếu để lại hậu quả nghiêm trọng.
Tình huống giả định
Tại thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai, chị Nguyễn Thị Thanh là chủ một kênh bán hàng online chuyên livestream mỹ phẩm. Bé Nguyễn Thanh Nam – con trai chị, 10 tuổi – thường xuyên bị mẹ giao vai trò “người dẫn chương trình” cho các buổi livestream kéo dài từ 19h đến 21h mỗi ngày. Trong mỗi buổi phát sóng, bé phải giới thiệu sản phẩm, đọc bình luận và tạo không khí vui vẻ theo yêu cầu của mẹ. Để chuẩn bị, bé không được học bài buổi tối và thường xuyên mệt mỏi, sa sút thành tích học tập.
Nhà trường nhiều lần ghi nhận tình trạng bé Nam ngủ gật, giảm tập trung, và sau khi tìm hiểu nguyên nhân đã báo cáo sự việc đến cơ quan chức năng. Căn cứ Điều 145 Bộ luật Lao động 2019, Phòng Lao động – Thương binh và Xã hội thành phố xác định hành vi livestream nhằm mục đích thương mại, gây ảnh hưởng đến sự phát triển và học tập của trẻ, là hành vi sử dụng lao động trẻ em trái quy định. Chị Thanh bị xử phạt hành chính và buộc chấm dứt hoạt động vi phạm.
(Đây là tình huống giả định mang tính chất minh họa)
Kết luận
Việc cho trẻ em tham gia livestream bán hàng không thể chỉ được nhìn nhận đơn giản là “phụ giúp cha mẹ”. Theo quy định của pháp luật, hành vi này có thể xâm phạm quyền riêng tư, nhân thân và cả quyền được phát triển toàn diện của trẻ. Nếu không có sự đồng ý của trẻ và sự bảo đảm đầy đủ từ người giám hộ, đặc biệt khi hoạt động đó phục vụ mục đích thương mại, hành vi này có thể bị coi là vi phạm pháp luật và bị xử lý nghiêm.
