Tử hình là hình phạt nghiêm khắc nhất trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam, chỉ áp dụng với những tội đặc biệt nghiêm trọng nhằm bảo vệ chế độ, an ninh quốc gia, trật tự xã hội và tính mạng con người. Bên cạnh đó, pháp luật cũng xác lập những trường hợp đặc biệt không thi hành án tử hình nhằm thể hiện chính sách nhân đạo theo từng đối tượng.
1. 18 tội danh nào có thể bị áp dụng hình phạt tử hình?
Các tội danh này được quy định trong Bộ luật Hình sự 2015, đã được sửa đổi, bổ sung năm 2017:
Điều 108. Tội phản bội Tổ quốc
...
Điều 109. Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân
...
Điều 110. Tội gián điệp
...
Điều 112. Tội bạo loạn
...
Điều 113. Tội khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân
...
Điều 114. Tội phá hoại cơ sở vật chất - kỹ thuật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
...
Điều 123. Tội giết người
...
Điều 142. Tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi
...
Điều 194. Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh
...
Điều 248. Tội sản xuất trái phép chất ma túy
...
Điều 250. Tội vận chuyển trái phép chất ma túy
...
Điều 251. Tội mua bán trái phép chất ma túy
...
Điều 299. Tội khủng bố
...
Điều 353. Tội tham ô tài sản
...
Điều 354. Tội nhận hối lộ
...
Điều 421. Tội phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược
...
Điều 422. Tội chống loài người
...
Điều 423. Tội phạm chiến tranh
...
Tử hình là hình phạt đặc biệt nghiêm khắc, chỉ áp dụng trong trường hợp người phạm tội thực hiện hành vi cực kỳ nguy hiểm cho xã hội, có mức độ gây thiệt hại lớn và không còn khả năng cải tạo. Danh sách 18 tội danh nêu trên được lựa chọn dựa trên mức độ xâm phạm đến các giá trị cốt lõi như an ninh quốc gia, tính mạng con người, y tế, tài sản công, trật tự xã hội.
Trong nhóm tội an ninh quốc gia, các hành vi như phản bội tổ quốc, gián điệp, khủng bố hay phá hoại cơ sở vật chất - kỹ thuật đều được coi là đặc biệt nghiêm trọng vì trực tiếp đe dọa đến sự tồn vong của nhà nước. Với nhóm tội xâm phạm tính mạng, hình phạt tử hình chỉ áp dụng với những trường hợp có tình tiết tăng nặng đặc biệt như giết nhiều người, giết người để cướp tài sản, hoặc hiếp dâm trẻ em gây hậu quả nghiêm trọng.
Nhóm tội về ma túy như sản xuất, vận chuyển, mua bán trái phép chất ma túy cũng nằm trong diện tử hình vì mức độ nguy hiểm, tổ chức tinh vi và khả năng gây hậu quả lan rộng trong cộng đồng. Bên cạnh đó, một số tội danh tham nhũng nghiêm trọng như tham ô tài sản hoặc nhận hối lộ với giá trị đặc biệt lớn, gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng cũng có thể bị tuyên án tử hình. Cuối cùng, những hành vi thuộc nhóm tội phạm chiến tranh và tội chống loài người được xem là vi phạm nghiêm trọng luật nhân đạo quốc tế và bị xử lý ở mức cao nhất.
Việc áp dụng hình phạt tử hình không mang tính bắt buộc cho mọi trường hợp phạm các tội này, mà tùy vào mức độ, hậu quả cụ thể, hành vi có tổ chức, tái phạm hoặc gây thiệt hại đặc biệt nghiêm trọng để Tòa án quyết định hình phạt thích đáng.
Ví dụ thực tế:
Tuyên án tử hình kẻ đâm tử vong chiến sĩ công an tại Thái Bình
Ngày 4/6/2025, Tòa án nhân dân tỉnh Thái Bình đã tuyên án tử hình đối với bị cáo Vũ Văn Hậu (sinh năm 1992, trú tại huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình) về tội “Giết người” theo quy định tại Điều 123 Bộ luật Hình sự.
Vụ việc xảy ra vào tháng 11/2023, khi lực lượng công an tiến hành kiểm tra hành chính tại khu vực nghi có hoạt động tàng trữ và mua bán ma túy. Trong quá trình làm nhiệm vụ, tổ công tác yêu cầu kiểm tra đối tượng Vũ Văn Hậu. Tuy nhiên, Hậu không chấp hành mà bất ngờ rút dao mang theo người, tấn công trực diện vào một chiến sĩ công an. Nạn nhân bị đâm vào vùng ngực, được đưa đi cấp cứu nhưng không qua khỏi.
Sau khi gây án, Hậu bị bắt giữ và đưa về trụ sở công an để điều tra. Kết quả điều tra và giám định cho thấy hành vi của bị cáo là đặc biệt nghiêm trọng, thể hiện sự manh động, côn đồ, trực tiếp xâm hại đến tính mạng người thi hành công vụ.
Tại phiên tòa, Hậu thừa nhận hành vi phạm tội. Tuy nhiên, Hội đồng xét xử nhận định bị cáo có nhân thân xấu, từng có tiền án liên quan đến ma túy và cố ý gây thương tích, hành vi lần này có tính chất côn đồ, coi thường pháp luật, cần phải xử lý nghiêm minh. Với các tình tiết tăng nặng, Tòa tuyên phạt bị cáo mức án cao nhất là tử hình, thể hiện sự nghiêm khắc trong việc xử lý các hành vi tội phạm chống đối lực lượng chức năng.
Nguồn: Tạp chí Tòa án nhân dân
2. Người bị kết án tử hình trong trường hợp nào sẽ không bị thi hành án?
Khoản 3 và 4 Điều 40 Bộ luật Hình sự 2015 quy định:
Điều 40. Tử hình
1. Tử hình là hình phạt đặc biệt chỉ áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng thuộc một trong nhóm các tội xâm phạm an ninh quốc gia, xâm phạm tính mạng con người, các tội phạm về ma túy, tham nhũng và một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng khác do Bộ luật này quy định.
2. Không áp dụng hình phạt tử hình đối với người dưới 18 tuổi khi phạm tội, phụ nữ có thai, phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi hoặc người đủ 75 tuổi trở lên khi phạm tội hoặc khi xét xử.
3. Không thi hành án tử hình đối với người bị kết án nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây:
a) Phụ nữ có thai hoặc phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi;
b) Người đủ 75 tuổi trở lên;
c) Người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn.
4. Trong trường hợp quy định tại khoản 3 Điều này hoặc trường hợp người bị kết án tử hình được ân giảm, thì hình phạt tử hình được chuyển thành tù chung thân.
Pháp luật hình sự Việt Nam cho phép không thi hành án tử hình trong một số trường hợp đặc biệt nhằm đảm bảo tính nhân đạo, phù hợp với hoàn cảnh cá nhân và khuyến khích người phạm tội chủ động khắc phục hậu quả.
Thứ nhất, phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi được loại trừ khỏi việc thi hành án tử hình. Đây là chính sách nhân đạo, nhằm bảo vệ quyền lợi cho trẻ nhỏ - những người không có lỗi nhưng sẽ chịu hậu quả nặng nề nếu mẹ bị thi hành án tử hình.
Thứ hai, người đủ 75 tuổi trở lên cũng không bị thi hành án tử hình. Lý do là người ở độ tuổi này thường không còn khả năng gây nguy hiểm cho xã hội, đồng thời việc thi hành án trong độ tuổi cao như vậy không còn mang nhiều ý nghĩa răn đe.
Thứ ba, với các tội tham ô tài sản và nhận hối lộ, nếu người bị kết án tử hình đã tự nguyện khắc phục hậu quả bằng cách nộp lại ít nhất ¾ tài sản và hợp tác tích cực với cơ quan điều tra hoặc lập công lớn thì cũng sẽ không bị thi hành án tử hình. Hình phạt trong trường hợp này sẽ được chuyển sang tù chung thân.
Ví dụ thực tế:
Tử tù được giảm án xuống tù chung thân sau khi nộp lại toàn bộ tiền chiếm đoạt
Nguyễn Văn Thắng (SN 1984, quê Hà Tĩnh), nguyên Giám đốc Công ty TNHH MTV Vận tải Thương mại và Du lịch Vận Tải, từng bị TAND Cấp cao tại Hà Nội tuyên án tử hình về tội “Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” do chiếm đoạt hơn 100 tỷ đồng từ các tổ chức tín dụng.
Tuy nhiên, trong giai đoạn thi hành án, gia đình bị cáo đã khắc phục hậu quả bằng cách nộp lại toàn bộ số tiền chiếm đoạt, thể hiện thái độ ăn năn và hợp tác tốt với cơ quan thi hành án.
Xét các tình tiết giảm nhẹ đặc biệt, ngày 6/5/2024, Hội đồng Giám đốc thẩm TAND Tối cao đã chấp nhận đề nghị của Viện KSND Tối cao, quyết định giảm án từ tử hình xuống tù chung thân cho Nguyễn Văn Thắng.
Quyết định này dựa trên các quy định về thi hành án hình sự cho phép giảm án tử hình trong những trường hợp người phạm tội chủ động khắc phục toàn bộ hậu quả và có thái độ tích cực trong cải tạo.
Nguồn: Báo Người Lao Động
3. Kết luận:
Pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành quy định 18 tội danh có thể bị áp dụng hình phạt tử hình, bao gồm các tội xâm phạm an ninh quốc gia, tính mạng, ma túy và tham nhũng đặc biệt nghiêm trọng. Tuy nhiên, trong một số trường hợp cụ thể như phụ nữ mang thai, người cao tuổi hoặc người đã chủ động khắc phục hậu quả trong tội tham nhũng, hình phạt tử hình sẽ không được thi hành mà chuyển sang án tù chung thân.
