Vật chứng là một phần không thể thiếu trong hồ sơ vụ án hình sự, giúp xác định rõ hành vi phạm tội và các yếu tố liên quan. Tuy nhiên, sau khi hoàn tất quá trình điều tra, truy tố hoặc xét xử, việc xử lý vật chứng như thế nào lại phụ thuộc vào tính chất của từng loại vật và quy định pháp luật cụ thể. Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 đã hướng dẫn rõ về nguyên tắc và hình thức xử lý vật chứng nhằm bảo đảm khách quan, đúng pháp luật và hạn chế xâm phạm đến quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan.
Vật chứng trong tố tụng hình sự được xử lý như thế nào?
Khoản 2 Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 106. Xử lý vật chứng
...
2. Vật chứng được xử lý như sau:
a) Vật chứng là công cụ, phương tiện phạm tội, vật cấm tàng trữ, lưu hành thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy;
b) Vật chứng là tiền bạc hoặc tài sản do phạm tội mà có thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước;
c) Vật chứng không có giá trị hoặc không sử dụng được thì bị tịch thu và tiêu hủy.
...
Theo đó, không phải mọi vật chứng đều bị tiêu hủy hay giữ lại, mà pháp luật căn cứ vào bản chất, mục đích sử dụng và nguồn gốc để đưa ra cách xử lý phù hợp. Nếu vật chứng là công cụ phạm tội, hàng cấm (ví dụ: ma túy, súng, tài liệu tuyên truyền trái phép…) thì bị tịch thu hoặc tiêu hủy. Nếu là tiền, tài sản do phạm tội mà có thì bị sung công. Trường hợp vật không còn giá trị hoặc không sử dụng được nữa thì cũng sẽ bị tiêu hủy. Quy định này nhằm đảm bảo nguyên tắc xử lý nghiêm với tang vật liên quan đến hành vi phạm tội, đồng thời tránh việc giữ lại hoặc sử dụng sai mục đích sau khi vụ án kết thúc.
Tình huống giả định
Trong một vụ án đánh bạc bị phát hiện tại phường Phước Hậu, tỉnh Vĩnh Long, cơ quan điều tra thu giữ được một bộ bài, 25 triệu đồng tiền mặt và một chiếc xe máy dùng để chở các đối tượng đến tụ điểm đánh bạc. Sau khi khởi tố và hoàn tất hồ sơ, cơ quan tiến hành xử lý vật chứng theo quy định: bộ bài bị tiêu hủy vì là công cụ phạm tội; số tiền bị tịch thu và nộp ngân sách nhà nước vì là tiền do phạm tội mà có; riêng chiếc xe máy, qua xác minh không thuộc sở hữu hợp pháp của bất kỳ bên thứ ba nào, cũng bị coi là phương tiện phục vụ hành vi phạm tội nên bị tịch thu theo quy định.
Tất cả các quyết định xử lý vật chứng trong vụ án đều được lập biên bản, lưu hồ sơ và công khai trong quá trình xét xử để đảm bảo tính minh bạch, khách quan.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Ai có thẩm quyền quyết định xử lý vật chứng?
Khoản 1 và Khoản 3 Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 106. Xử lý vật chứng
1. Việc xử lý vật chứng do Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra quyết định nếu vụ án được đình chỉ ở giai đoạn điều tra; do Viện kiểm sát quyết định nếu vụ án được đình chỉ ở giai đoạn truy tố; do Chánh án Tòa án quyết định nếu vụ án được đình chỉ ở giai đoạn chuẩn bị xét xử; do Hội đồng xét xử quyết định nếu vụ án đã đưa ra xét xử. Việc thi hành quyết định về xử lý vật chứng phải được ghi vào biên bản.
...
3. Trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, cơ quan, người có thẩm quyền quy định tại khoản 1 Điều này có quyền:
a) Trả lại ngay tài sản đã thu giữ, tạm giữ nhưng không phải là vật chứng cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp tài sản đó;
b) Trả lại ngay vật chứng cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp nếu xét thấy không ảnh hưởng đến việc xử lý vụ án và thi hành án;
c) Vật chứng thuộc loại mau hỏng hoặc khó bảo quản thì có thể được bán theo quy định của pháp luật; trường hợp không bán được thì tiêu hủy;
d) Vật chứng là động vật hoang dã và thực vật ngoại lai thì ngay sau khi có kết luận giám định phải giao cho cơ quan quản lý chuyên ngành có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật....
Thẩm quyền quyết định xử lý vật chứng được phân định rõ theo từng giai đoạn tố tụng. Việc này nhằm đảm bảo tính khách quan và đúng thẩm quyền trong quá trình xử lý vật chứng, tránh lạm quyền hoặc sai sót. Ngoài ra, nếu vật chứng không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án, có thể được trả lại cho chủ sở hữu hợp pháp ngay trong quá trình điều tra hoặc xét xử. Với những vật dễ hư hỏng, khó bảo quản hoặc là động vật, thực vật đặc biệt thì pháp luật cho phép xử lý nhanh bằng hình thức chuyển giao, bán hoặc tiêu hủy để đảm bảo hiệu quả tố tụng và bảo vệ môi trường.
Tình huống giả định
Trong một vụ án vận chuyển trái phép động vật hoang dã xảy ra tại thị trấn Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long, lực lượng chức năng bắt giữ một xe tải chở hơn 30 cá thể tê tê còn sống. Sau khi tiến hành giám định, Viện Sinh học nhiệt đới xác nhận đây là loài động vật hoang dã thuộc danh mục cấm buôn bán, cần bảo vệ. Căn cứ theo quy định tại điểm d khoản 3 Điều 106, Cơ quan Cảnh sát điều tra đã phối hợp với Chi cục Kiểm lâm tỉnh Vĩnh Long lập biên bản và bàn giao toàn bộ số tê tê cho đơn vị bảo tồn động vật hoang dã thuộc Vườn quốc gia Cát Tiên để xử lý chuyên môn.
Vụ án sau đó tiếp tục được truy tố, nhưng vật chứng là động vật đã được xử lý theo quy định pháp luật chuyên ngành và không cần lưu giữ tại kho vật chứng. Việc thực hiện đúng quy định không chỉ giúp bảo vệ môi trường mà còn tránh các rủi ro trong quá trình bảo quản vật chứng đặc biệt.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Vật chứng là căn cứ quan trọng để xác định hành vi phạm tội và trách nhiệm của bị can trong vụ án hình sự. Tùy theo bản chất của vật chứng, pháp luật quy định rõ các hình thức xử lý như tịch thu, tiêu hủy hoặc trả lại cho chủ sở hữu. Thẩm quyền quyết định xử lý vật chứng được phân định theo từng giai đoạn tố tụng và phải đảm bảo đúng quy trình, đúng pháp luật.
