Trong cuộc sống, không ít trẻ em rơi vào hoàn cảnh đặc biệt khi mất cha mẹ hoặc không còn ai có khả năng chăm sóc. Pháp luật Việt Nam đã có những quy định rõ ràng để xác định ai là trẻ em mồ côi, từ đó làm căn cứ triển khai các biện pháp bảo vệ và hỗ trợ phù hợp.
1. Trẻ em mồ côi là ai?
Khoản 6 Điều 3 Luật Nuôi con nuôi 2010 quy định như sau:
Điều 3. Giải thích từ ngữ
...
6. Trẻ em mồ côi là trẻ em mà cả cha mẹ đẻ đã chết hoặc một trong hai người đã chết và người kia không xác định được....
Theo quy định trên, trẻ em được xem là mồ côi khi không còn cha mẹ do cả hai đã qua đời, hoặc chỉ còn một người nhưng người còn lại không xác định được danh tính hoặc tung tích. Đây là khái niệm pháp lý làm cơ sở để xác định quyền lợi của trẻ, cũng như trách nhiệm của cá nhân và tổ chức trong việc chăm sóc, nuôi dưỡng và tìm gia đình thay thế cho trẻ.
Việc phân biệt rõ trẻ mồ côi với các trường hợp khác như trẻ bị bỏ rơi, trẻ có cha mẹ nhưng không có khả năng nuôi dưỡng... sẽ giúp chính quyền và các cơ sở bảo trợ áp dụng đúng chính sách hỗ trợ, cũng như đảm bảo quyền lợi pháp lý của trẻ một cách hợp lý.
Tình huống giả định
Tháng 6/2025, tại xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh, bé Phạm Minh Đức (7 tuổi) sống cùng cha sau khi mẹ mất vì bệnh hiểm nghèo. Tuy nhiên, không lâu sau đó, người cha gặp tai nạn qua đời. Từ thời điểm đó, không còn ai xác định được nơi ở hoặc tung tích của mẹ ruột bé Đức, bởi hồ sơ của bà cũng không còn. Bé được hàng xóm đưa đến UBND xã trình báo.
Sau khi xem xét tình hình và căn cứ theo khoản 6 Điều 3 Luật Nuôi con nuôi 2010, chính quyền địa phương xác định bé Đức là trẻ em mồ côi, đồng thời thực hiện các bước tiếp theo để bảo vệ và tìm kiếm gia đình thay thế phù hợp cho em.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Trường hợp trẻ em mồ côi không có người nuôi dưỡng thì người giám hộ phải có trách nhiệm gì?
Điểm b khoản 1 Điều 15 Luật Nuôi con nuôi 2010 quy định như sau:
Điều 15. Trách nhiệm tìm gia đình thay thế cho trẻ em
1. Trường hợp trẻ em không được nuôi dưỡng trong môi trường gia đình gốc thì cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan có trách nhiệm tìm gia đình thay thế cho trẻ em đó.
2. Việc tìm gia đình thay thế cho trẻ em được quy định như sau:
...
b) Trường hợp trẻ em mồ côi không có người nuôi dưỡng hoặc trẻ em có cha mẹ đẻ, người thân thích nhưng không có khả năng nuôi dưỡng thì người giám hộ, cha mẹ đẻ, người thân thích có trách nhiệm báo cáo Ủy ban nhân dân cấp xã nơi trẻ em thường trú tìm gia đình thay thế cho trẻ em. Ủy ban nhân dân cấp xã có trách nhiệm hỗ trợ nuôi dưỡng trẻ em và thông báo, niêm yết tại trụ sở Ủy ban nhân dân trong thời hạn 60 ngày để tìm người nhận trẻ em làm con nuôi; nếu có người trong nước nhận trẻ em làm con nuôi thì Ủy ban nhân dân cấp xã xem xét, giải quyết. Hết thời hạn thông báo, niêm yết, nếu không có người trong nước nhận trẻ em làm con nuôi thì Ủy ban nhân dân cấp xã lập hồ sơ đưa trẻ em vào cơ sở nuôi dưỡng;
...
Theo quy định này, trong trường hợp trẻ em mồ côi không còn ai có thể trực tiếp chăm sóc, người giám hộ (nếu có) hoặc người thân thích phải báo cáo với Ủy ban nhân dân cấp xã nơi trẻ em thường trú. Sau đó, chính quyền cấp xã sẽ thực hiện các thủ tục như: hỗ trợ tạm thời, tìm người nhận làm con nuôi trong nước bằng hình thức thông báo – niêm yết trong 60 ngày. Nếu không có ai nhận nuôi, trẻ sẽ được đưa vào cơ sở nuôi dưỡng theo quy định.
Quy trình này nhằm đảm bảo trẻ em được sống trong môi trường gia đình thay thế trước khi phải chuyển vào các cơ sở bảo trợ. Đây là bước rất quan trọng nhằm giữ gìn sự phát triển tinh thần và tình cảm cho trẻ, hạn chế tối đa tổn thương khi mất đi môi trường gia đình ban đầu.
Tình huống giả định
Tháng 5/2025, tại xã Cẩm Thanh, TP. Hội An, tỉnh Quảng Nam, bé Lê Ngọc Thảo (8 tuổi) mất mẹ do bệnh hiểm nghèo và cha thì qua đời trong một tai nạn lao động. Không còn người thân nào có thể tiếp nhận nuôi bé. Bà Nguyễn Thị Lan, hàng xóm trước đó được chỉ định làm giám hộ tạm thời – đã báo cáo sự việc đến Ủy ban nhân dân xã theo quy định pháp luật.
Ủy ban nhân dân xã Cẩm Thanh tiến hành niêm yết thông tin bé Thảo tại trụ sở trong 60 ngày để tìm người nhận làm con nuôi. Sau thời gian trên không có ai đến nhận nuôi, xã lập hồ sơ chuyển bé vào cơ sở bảo trợ trẻ em tỉnh Quảng Nam để tiếp tục được chăm sóc.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Trẻ em mồ côi là trẻ em mà cả cha mẹ đẻ đã chết hoặc một trong hai người đã chết và người kia không xác định được. Khi trẻ mồ côi không có người nuôi dưỡng, người giám hộ hoặc người thân có trách nhiệm báo cáo chính quyền cấp xã để tìm gia đình thay thế. Nếu không có người nhận nuôi sau thời gian thông báo, trẻ sẽ được đưa vào cơ sở nuôi dưỡng theo quy định.
