Trong thực tiễn xét xử hình sự, các vụ án có nhiều người cùng tham gia thường được xem xét theo dạng đồng phạm. Thế nhưng, ngoài đồng phạm vẫn có một hình thức nghiêm trọng hơn là phạm tội có tổ chức, khi giữa các đối tượng có sự phân công, liên kết chặt chẽ. Đây là dấu hiệu quan trọng để xác định bản chất vụ án và mức độ trách nhiệm của từng người tham gia.
1. Phạm tội có tổ chức được hiểu như thế nào theo quy định pháp luật?
Khoản 2 Điều 17 Bộ luật Hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 17. Đồng phạm
...
2. Phạm tội có tổ chức là hình thức đồng phạm có sự câu kết chặt chẽ giữa những người cùng thực hiện tội phạm.
...
Theo quy định trên, phạm tội có tổ chức là một dạng đặc biệt của đồng phạm, trong đó các đối tượng không chỉ cùng thực hiện hành vi phạm tội mà còn phối hợp với nhau theo kế hoạch rõ ràng. Những người trong nhóm có thể giữ các vai trò khác nhau như tổ chức, chỉ huy, thực hiện, hỗ trợ hoặc xúi giục. Họ thống nhất ý chí, phân công nhiệm vụ cụ thể và phối hợp hành động để đạt được mục đích phạm tội chung.
So với đồng phạm thông thường, phạm tội có tổ chức thể hiện mức độ nguy hiểm cao hơn do có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, có thể lặp lại hành vi phạm tội và gây khó khăn hơn cho việc phát hiện, xử lý. Đây cũng là căn cứ để tòa án lượng hình nghiêm khắc hơn khi xét xử.
Tình huống giả định
Nhóm của Nguyễn Văn Hưng, Trần Minh Toàn và Lê Quốc Thái đã nhiều lần bàn bạc, thống nhất kế hoạch trộm cắp xe máy ở các khu trọ công nhân thuộc quận Bình Tân, TP. Hồ Chí Minh. Hưng là người chủ mưu, lên kế hoạch cụ thể và phân công nhiệm vụ: Toàn có nhiệm vụ dò đường, Thái là người cảnh giới và Hưng trực tiếp phá khóa lấy xe. Mỗi phi vụ đều được chuẩn bị kỹ và diễn ra theo đúng vai trò đã phân chia.
Sau 4 vụ trộm thành công, nhóm bị bắt quả tang khi đang thực hiện hành vi tại một bãi giữ xe. Quá trình điều tra xác định nhóm này phạm tội có tổ chức do có sự câu kết, phân công vai trò rõ ràng, hành động theo kế hoạch và mục tiêu thống nhất. Cả ba bị truy tố và xét xử theo hướng phạm tội có tổ chứ.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Phạm tội có tổ chức có được xem là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự không?
Khoản 1 Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định như sau:
Điều 52. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
1. Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:
a) Phạm tội có tổ chức;
...
Phạm tội có tổ chức không chỉ là dấu hiệu hình thành của một số tội phạm, mà còn được xem là tình tiết tăng nặng khi định tội. Điều này đồng nghĩa với việc, trong những vụ án mà bị cáo có hành vi phạm tội có tổ chức, Tòa án sẽ xem đây là căn cứ để tăng nặng hình phạt.
Việc xem “phạm tội có tổ chức” là tình tiết tăng nặng phản ánh mức độ nguy hiểm cao hơn so với các hành vi phạm tội đơn lẻ. Sự câu kết chặt chẽ giữa nhiều người không chỉ làm tăng tính chuyên nghiệp của hành vi phạm tội, mà còn khiến hậu quả xảy ra nghiêm trọng và khó kiểm soát hơn. Đồng thời, đây cũng là dấu hiệu cho thấy mức độ chuẩn bị kỹ lưỡng và nguy cơ tái phạm cao, từ đó cần thiết phải xử lý nghiêm để răn đe, phòng ngừa.
Tình huống giả định
Một nhóm đối tượng gồm bốn người: Đỗ Văn Long, Trần Hữu Tài, Phạm Duy Phong và Lý Quang Dũng thành lập một đường dây chuyên mua bán trái phép chất ma túy xuyên tỉnh. Long là người tổ chức, chịu trách nhiệm nhận hàng từ đầu mối phía Bắc; Tài và Dũng phân công đưa hàng về TP. Hồ Chí Minh; còn Phong có nhiệm vụ phân phối nhỏ lẻ cho các đầu mối tiêu thụ.
Quá trình điều tra cho thấy các đối tượng này đã hoạt động theo phương thức khép kín, có điện thoại mã hóa liên lạc riêng, luôn thay đổi lộ trình di chuyển để tránh bị phát hiện. Sau khi bị bắt và đưa ra xét xử, Hội đồng xét xử xác định hành vi của các bị cáo có dấu hiệu phạm tội có tổ chức, đồng thời sử dụng tình tiết này để tăng nặng trách nhiệm hình sự. Mức án của các bị cáo vì vậy cũng ở khung cao hơn so với trường hợp phạm tội đơn lẻ.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Phạm tội có tổ chức là hình thức đồng phạm có sự phân công, phối hợp chặt chẽ giữa các đối tượng cùng thực hiện hành vi phạm tội. Pháp luật hiện hành xác định đây không chỉ là dấu hiệu nguy hiểm mà còn là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Trong các vụ án có tổ chức, tòa án sẽ xem xét yếu tố này khi lượng hình để đảm bảo tính răn đe và công bằng trong xét xử.
