Thanh sát quốc tế là một cơ chế quan trọng nhằm kiểm soát việc tuân thủ Công ước Cấm vũ khí hóa học giữa các quốc gia thành viên. Khái niệm này đã được quy định cụ thể trong Nghị định 33/2024/NĐ-CP của Chính phủ với nội dung, mục đích và phạm vi áp dụng rõ ràng. Đồng thời, nghị định cũng nêu rõ trình tự thực hiện thanh sát quốc tế tại các cơ sở bị kiểm tra, nhằm đảm bảo tính minh bạch và đúng quy chuẩn quốc tế.
1. Thanh sát quốc tế là gì?
Khoản 17 Điều 4 Nghị định 33/2024/NĐ-CP quy định:
Điều 4. Giải thích từ ngữ
Trong Nghị định này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
...
17. Thanh sát quốc tế được định nghĩa theo Công ước Cấm vũ khí hóa học là cuộc kiểm tra tại chỗ do Tổ chức Công ước tiến hành tại một cơ sở hóa chất thuộc diện bị thanh sát đã được Quốc gia thành viên báo cáo với Tổ chức Công ước nhằm xác nhận sự phù hợp của thông tin đã báo cáo và chứng nhận việc tuân thủ các quy định của Công ước Cấm vũ khí hóa học tại cơ sở nêu trên.
a) Thanh sát ban đầu là cuộc thanh sát đầu tiên của Tổ chức Công ước đối với một cơ sở hóa chất bất kỳ thuộc diện bị thanh sát;
b) Thanh sát lại là cuộc thanh sát sau cuộc thanh sát ban đầu đối với một cơ sở hóa chất Bảng 3 hoặc cơ sở DOC, DOC-PSF do Tổ chức Công ước tiến hành để tái kiểm tra sự phù hợp của báo cáo mà quốc gia thành viên đã nộp cho Tổ chức Công ước;
c) Thanh sát có hệ thống là cuộc thanh sát sau cuộc thanh sát ban đầu được tiến hành định kỳ tại một cơ sở hóa chất Bảng 1 hoặc Bảng 2 theo một thoả thuận riêng về cơ sở đó (thoả thuận cơ sở) nhằm mục đích kiểm tra và tái xác nhận sự phù hợp của báo cáo mà Quốc gia thành viên đã đệ trình với Tổ chức Công ước;
d) Thanh sát đột xuất là cuộc thanh sát đối với một cơ sở hóa chất bất kỳ nằm trên lãnh thổ hoặc bất cứ nơi nào thuộc quyền tài phán của một Quốc gia thành viên vào bất kỳ thời điểm nào nhằm mục đích làm sáng tỏ các cáo buộc về việc không tuân thủ Công ước Cấm vũ khí hóa học tại cơ sở hoá chất nêu trên. Thanh sát đột xuất được tiến hành trên cơ sở yêu cầu của một Quốc gia thành viên khác và được Hội đồng Chấp hành của Tổ chức Công ước xem xét, quyết định theo trình tự quy định tại Điều IX và phần X Thanh sát đột xuất theo điều IX của Công ước Cấm vũ khí hóa học;
đ) Thoả thuận cơ sở là thoả thuận được ký kết giữa Quốc gia thành viên với Tổ chức Công ước liên quan đến việc thanh sát một cơ sở hóa chất cụ thể thuộc diện bị thanh sát. Thoả thuận cơ sở được dự thảo trong thời gian diễn ra cuộc thanh sát ban đầu và thường được lập đối với các cơ sở hóa chất Bảng 1 và 2.
e) Đội hộ tống là nhóm chuyên gia do Cơ quan Quốc gia Việt Nam báo cáo Thủ tướng Chính phủ thành lập để phối hợp làm việc với Đoàn thanh sát quốc tế của Tổ chức Công ước trong quá trình Đoàn thanh sát quốc tế tiến hành hoạt động thanh sát tại Việt Nam.
...
Thanh sát quốc tế là hoạt động do Tổ chức Cấm vũ khí hóa học tiến hành trực tiếp tại các cơ sở hóa chất nằm trong diện bị giám sát. Mục đích của hoạt động này là kiểm tra tính chính xác của các thông tin mà quốc gia thành viên trong đó có Việt Nam đã báo cáo, đồng thời đánh giá việc thực hiện đầy đủ nghĩa vụ theo Công ước Cấm vũ khí hóa học.
Tùy theo mục đích và phạm vi thanh sát, hoạt động này được chia thành nhiều hình thức khác nhau. Thanh sát ban đầu là cuộc kiểm tra đầu tiên được thực hiện tại một cơ sở nhằm xác nhận nội dung báo cáo của quốc gia thành viên. Thanh sát lại là cuộc kiểm tra tiếp theo tại cơ sở thuộc Bảng 3 hoặc DOC, DOC-PSF để đánh giá lại thông tin đã được báo cáo trước đó. Thanh sát có hệ thống được tiến hành định kỳ tại các cơ sở thuộc Bảng 1 hoặc Bảng 2 dựa trên một thỏa thuận riêng giữa quốc gia và Tổ chức Công ước. Trong khi đó, thanh sát đột xuất có thể diễn ra bất cứ lúc nào, dựa trên yêu cầu của quốc gia thành viên khác nếu có nghi ngờ về việc không tuân thủ Công ước, và phải được Hội đồng Chấp hành của Tổ chức Công ước thông qua.
Tình huống giả định:
Việt Nam phối hợp thực hiện thanh sát quốc tế tại cơ sở hóa chất Bảng 2
Năm 2025, một cơ sở sản xuất hóa chất tại Hải Phòng, thuộc diện Bảng 2 theo Công ước Cấm vũ khí hóa học, được đưa vào kế hoạch thanh sát có hệ thống của Tổ chức Công ước. Trong đợt thanh sát, đại diện cơ sở phối hợp chặt chẽ với đội hộ tống do Cơ quan Quốc gia Việt Nam thành lập để tiếp đón Đoàn thanh sát quốc tế.
Đoàn đã kiểm tra sơ đồ nhà máy, nhật ký vận hành, tài liệu quy trình công nghệ, hồ sơ kho hàng và các tài liệu an toàn hóa chất. Sau ba ngày làm việc, kết quả thanh sát xác nhận cơ sở đã tuân thủ đúng các quy định trong Công ước. Báo cáo sơ bộ được ký kết giữa các bên trong vòng 24 giờ sau khi kết thúc hoạt động kiểm tra.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Trình tự thực hiện thanh sát quốc tế được quy định ra sao?
Khoản 2 Điều 32 Nghị định 33/2024/NĐ-CP quy định:
Điều 32. Quy trình thanh sát
...
2. Trình tự thanh sát
a) Nghe đại diện cơ sở giới thiệu về cơ sở, gồm các nội dung: Hoạt động của cơ sở; sơ đồ mặt bằng của nhà máy, phân xưởng là đối tượng thanh sát; phản ứng hóa học; quy trình công nghệ; cân bằng vật chất, nguyên liệu của sản xuất; xử lý chất thải; các biện pháp bảo vệ môi trường, đảm bảo an toàn lao động và bảo vệ sức khỏe;
b) Thăm các hạng mục nằm trong phạm vi cơ sở;
c) Thống nhất kế hoạch và nội dung thanh sát;
d) Kiểm tra khu vực vận hành sản xuất; kiểm tra các hồ sơ về cung ứng nguyên liệu, sản phẩm và sản xuất; kiểm tra kho hàng, khu vực xử lý chất thải, khu vực lưu giữ các hóa chất không đạt chỉ tiêu kỹ thuật; tham quan phòng thí nghiệm (nếu có); kiểm tra tài liệu.
Kiểm tra tài liệu bao gồm những hạng mục: Tài liệu quy trình công nghệ (sơ đồ tiến trình công nghệ, công suất, sơ đồ công ty, bản đồ nhà máy); nhật ký vận hành nhà máy, hồ sơ các mẻ; hồ sơ kiểm tra chất lượng, kể cả các số liệu phân tích; hồ sơ về kho hàng và vận chuyển (cả bên trong lẫn bên ngoài); các tài liệu về đảm bảo sức khỏe, an toàn và môi trường, gồm Phiếu an toàn hóa chất (MSDS) của các hóa chất, quy trình vận hành chuẩn (SOP), quy định an toàn riêng của cơ sở, quy định về giới hạn tiếp xúc với các hóa chất có trong cơ sở, cảnh báo nguy hại có thể có;
đ) Trong vòng 24 giờ sau khi kết thúc thanh sát, Đoàn thanh sát quốc tế cùng đại diện của cơ sở và Cơ quan Quốc gia Việt Nam xem xét lại kết quả thanh sát ban đầu do Đoàn thanh sát quốc tế đưa ra và làm rõ các nội dung còn nghi ngờ (nếu có). Kết quả ban đầu được thể hiện trong dự thảo Báo cáo sơ bộ về cuộc thanh sát được ký giữa đại diện của cơ sở và Cơ quan Quốc gia Việt Nam với Trưởng Đoàn thanh sát quốc tế.
...
Theo Nghị định 33/2024/NĐ-CP, quá trình thanh sát quốc tế tại một cơ sở hóa chất bị giám sát bao gồm nhiều bước cụ thể. Đầu tiên, đoàn thanh sát sẽ nghe cơ sở báo cáo tổng quan về hoạt động sản xuất, sơ đồ nhà máy, quy trình công nghệ, xử lý chất thải và biện pháp an toàn. Tiếp đó là thống nhất kế hoạch thanh sát, sau đó tiến hành kiểm tra thực địa tại khu vực sản xuất, kho hóa chất, phòng thí nghiệm và hồ sơ vận hành.
Song song với hoạt động kiểm tra, đoàn thanh sát cũng rà soát các tài liệu như nhật ký vận hành, hồ sơ phân tích chất lượng, tài liệu an toàn hóa chất (MSDS), SOP, quy trình nội bộ và bản đồ công nghệ. Cuối cùng, trong vòng 24 giờ sau khi kết thúc thanh sát, các bên sẽ xem xét, ký báo cáo sơ bộ và làm rõ nội dung còn nghi vấn nếu có.
Tình huống giả định:
Một cơ sở hóa chất tại Việt Nam được thanh sát theo đúng trình tự
Vào tháng 8 năm 2025, một nhà máy sản xuất hóa chất tại Quảng Ngãi thuộc diện kiểm soát của Công ước Cấm vũ khí hóa học được chọn để thanh sát quốc tế theo hình thức định kỳ. Ngay khi nhận thông báo từ Tổ chức Công ước, Cơ quan Quốc gia Việt Nam đã cử đội hộ tống phối hợp với cơ sở để chuẩn bị nội dung làm việc. Trong buổi đầu tiên, đại diện nhà máy giới thiệu đầy đủ về sơ đồ dây chuyền, công nghệ phản ứng, hệ thống kiểm soát chất lượng và các biện pháp an toàn nội bộ.
Trong ba ngày tiếp theo, đoàn thanh sát quốc tế kiểm tra toàn bộ khu vực vận hành, kho lưu trữ, hồ sơ nguyên liệu và nhật ký vận hành của từng mẻ sản xuất. Họ cũng rà soát MSDS của các hóa chất nguy hiểm, quy trình xử lý sự cố và mức độ phù hợp của quy trình nội bộ với báo cáo đã nộp. Sau buổi rà soát cuối cùng, một báo cáo sơ bộ được ký kết tại chỗ để ghi nhận kết quả thanh sát, trong đó không phát hiện dấu hiệu vi phạm nào. Việc phối hợp đúng quy định giúp nhà máy giữ uy tín và khẳng định cam kết tuân thủ pháp luật quốc tế.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Thanh sát quốc tế là hoạt động kiểm tra nhằm đảm bảo Việt Nam tuân thủ Công ước Cấm vũ khí hóa học. Trình tự thanh sát được quy định chặt chẽ tại Nghị định 33/2024/NĐ-CP, gồm các bước từ giới thiệu cơ sở, kiểm tra thực địa, rà soát hồ sơ đến ký báo cáo sơ bộ sau khi kết thúc thanh sát.
