Suy đoán vô tội là một nguyên tắc quan trọng trong tố tụng hình sự nhằm bảo vệ quyền con người và đảm bảo tính khách quan, công bằng trong quá trình xử lý vụ án. Trong lĩnh vực kinh doanh, việc áp dụng các nguyên tắc pháp lý một cách hợp lý, đúng mức là điều rất cần thiết, đặc biệt khi có dấu hiệu vi phạm nhưng chưa đủ chứng cứ rõ ràng. Hiện nay, pháp luật Việt Nam đã ghi nhận nguyên tắc suy đoán vô tội không chỉ trong tố tụng hình sự mà còn được bảo đảm trong quá trình xử lý vi phạm và giải quyết các vụ việc phát sinh trong hoạt động kinh doanh.
1. Nguyên tắc suy đoán vô tội là gì?
Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
Điều 13. Suy đoán vô tội
Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật.
Khi không đủ và không thể làm sáng tỏ căn cứ để buộc tội, kết tội theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải kết luận người bị buộc tội không có tội.
Nguyên tắc suy đoán vô tội là nguyên tắc nhằm bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự, yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng chỉ được kết luận một người có tội khi có đủ bằng chứng rõ ràng, hợp pháp và được xác định qua bản án đã có hiệu lực. Người bị buộc tội không có nghĩa vụ phải chứng minh mình vô tội; thay vào đó, trách nhiệm chứng minh thuộc về cơ quan tiến hành tố tụng như công an, viện kiểm sát, tòa án.
Nguyên tắc này không chỉ bảo vệ quyền của bị can, bị cáo mà còn ngăn chặn việc kết án sai người vô tội, nhất là trong những vụ việc có yếu tố nhạy cảm hoặc dư luận xã hội quan tâm. Nếu không đủ căn cứ buộc tội, thì cơ quan tố tụng phải tuyên người đó vô tội, không được suy diễn hoặc ép buộc.
Ví dụ thực tế:
Nguyên tắc suy đoán vô tội nhìn từ vụ 4 tiếp viên hàng không xách ma túy
Vụ bốn tiếp viên hàng không bị tình nghi vận chuyển ma túy qua sân bay Tân Sơn Nhất sau chuyến bay từ Pháp đã gây xôn xao dư luận. Dù dấu hiệu bất thường (11,2 kg chất cấm được phát hiện trong vali) nhưng Cơ quan CSĐT Công an TP.HCM đã đưa ra quyết định trả tự do vì chưa đủ căn cứ buộc tội.
Nguyên tắc suy đoán vô tội (Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015) đã được áp dụng trong trường hợp này các tiếp viên được xác định là không phải bị cáo cho đến khi có bằng chứng rõ ràng xác nhận hành vi phạm tội. Mặc dù được trả tự do, điều tra vẫn chưa kết thúc, nếu có thêm bằng chứng, các thủ tục tố tụng hình sự vẫn có thể tiếp tục
Nguồn: Báo Lao Động
2. Nguyên tắc suy đoán vô tội có được áp dụng trong hoạt động kinh doanh không?
Điều 5 Nghị quyết 198/2025/QH15 quy định:
Điều 5. Nguyên tắc xử lý vi phạm và giải quyết vụ việc trong hoạt động kinh doanh
1. Phân định rõ giữa trách nhiệm của pháp nhân với trách nhiệm của cá nhân trong xử lý vi phạm; giữa trách nhiệm hình sự với trách nhiệm hành chính, trách nhiệm dân sự; giữa trách nhiệm hành chính với trách nhiệm dân sự.
2. Đối với vi phạm, vụ việc về dân sự, kinh tế, ưu tiên áp dụng các biện pháp về dân sự, kinh tế, hành chính trước; các doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh được chủ động khắc phục vi phạm, thiệt hại. Trường hợp thực tiễn áp dụng pháp luật có thể dẫn đến xử lý hình sự hoặc không xử lý hình sự thì không áp dụng xử lý hình sự.
3. Đối với vi phạm đến mức xử lý hình sự thì ưu tiên các biện pháp khắc phục hậu quả kinh tế chủ động, kịp thời, toàn diện trước và là căn cứ quan trọng để cơ quan tiến hành tố tụng xem xét khi quyết định khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và các biện pháp xử lý tiếp theo.
4. Không được áp dụng hồi tố quy định pháp luật để xử lý bất lợi cho doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh.
5. Đối với vụ việc mà thông tin, tài liệu, chứng cứ chưa đủ rõ ràng để kết luận có hành vi vi phạm pháp luật thì phải sớm có kết luận theo quy định của pháp luật tố tụng, thực hiện công bố công khai kết luận này.
6. Bảo đảm nguyên tắc suy đoán vô tội trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án.
...
Không chỉ trong các vụ án hình sự thông thường, nguyên tắc suy đoán vô tội cũng được áp dụng trong việc xử lý vi phạm và giải quyết các vụ việc phát sinh trong lĩnh vực kinh doanh. Trong thực tế, nhiều tranh chấp và sai phạm trong hoạt động kinh doanh thường có yếu tố pháp lý phức tạp, chưa thể xác định rõ đó là vi phạm dân sự, hành chính hay hình sự.
Nghị quyết 198/2025/QH15 khẳng định phải bảo đảm nguyên tắc suy đoán vô tội khi xử lý các vụ án kinh tế, đặc biệt trong trường hợp chứng cứ chưa rõ ràng hoặc chưa đủ căn cứ để xác định có hành vi phạm tội. Quy định này cũng khuyến khích cơ quan chức năng ưu tiên xử lý bằng biện pháp hành chính hoặc yêu cầu khắc phục hậu quả về tài chính trước, chỉ xem xét xử lý hình sự nếu thực sự cần thiết và có đủ căn cứ rõ ràng.
Nguyên tắc này đặt ra trách nhiệm cơ quan điều tra, việc truy tố và xét xử phải công khai kết luận sớm đối với những vụ việc không đủ căn cứ xử lý, nhằm tránh gây thiệt hại về danh tiếng, hoạt động của doanh nghiệp.
Tình huống giả định:
Không xử lý hình sự khi chưa đủ chứng cứ rõ ràng
Công ty TNHH Tân Hòa bị tố cáo làm giả hồ sơ tài chính để vay ngân hàng số tiền lớn. Cơ quan điều tra vào cuộc và xác minh thấy một số chứng từ kế toán có dấu hiệu bất thường. Tuy nhiên, qua kiểm tra sâu hơn, các tài liệu liên quan lại không đủ rõ ràng để xác định có hành vi gian lận có chủ ý. Đồng thời, công ty đã chủ động cung cấp toàn bộ số liệu, phối hợp kiểm toán và hoàn trả nợ đúng hạn.
Trong trường hợp này, cơ quan chức năng áp dụng nguyên tắc suy đoán vô tội, không xử lý hình sự do chưa đủ căn cứ buộc tội. Đồng thời, vụ việc được xử lý theo hướng hành chính - kế toán, thay vì truy cứu trách nhiệm hình sự giám đốc công ty. Việc này giúp bảo vệ môi trường kinh doanh minh bạch, tránh làm tổn hại đến doanh nghiệp nếu chưa có đủ chứng cứ rõ ràng.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Nguyên tắc suy đoán vô tội là cơ sở pháp lý quan trọng bảo đảm quyền con người trong quá trình tố tụng. Nguyên tắc này không chỉ áp dụng trong lĩnh vực hình sự mà còn được ghi nhận trong quá trình xử lý vi phạm và giải quyết vụ việc trong hoạt động kinh doanh. Việc áp dụng đúng nguyên tắc giúp tránh xử lý thiếu căn cứ, đảm bảo việc áp dụng pháp luật công bằng và minh bạch cho doanh nghiệp.
