Trong hệ thống pháp luật Việt Nam, đặc xá và ân giảm là hai cơ chế nhân đạo áp dụng với người bị kết án hình sự trong những điều kiện nhất định. Đối với người bị kết án tử hình, pháp luật quy định rõ họ không thuộc nhóm đối tượng được xét đặc xá. Tuy nhiên, người bị tuyên án tử hình vẫn có thể nộp đơn xin ân giảm để được xem xét chuyển hình phạt sang tù chung thân trong một số trường hợp cụ thể.
1. Người bị kết án tử hình có được đặc xá không?
Khoản 1 Điều 2 Nghị định 52/2019/NĐ-CP quy định như sau:
Điều 2. Đối tượng áp dụng
1. Người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn, người bị kết án phạt tù chung thân nhưng đã được giảm xuống tù có thời hạn, người đang được tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù (sau đây gọi chung là người bị kết án phạt tù).
...
Theo nội dung trên, chỉ những người đang chấp hành án tù có thời hạn, người đang được tạm đình chỉ thi hành án hoặc người đã được giảm từ tù chung thân xuống tù có thời hạn, mới thuộc đối tượng được xét đặc xá. Người bị kết án tử hình không nằm trong nhóm này vì đây là hình phạt nặng nhất trong hệ thống hình phạt của Bộ luật Hình sự, và chỉ có thể được cứu xét thông qua thủ tục ân giảm của Chủ tịch nước.
Đặc xá là sự khoan hồng đặc biệt của Nhà nước, nhưng luôn gắn với điều kiện cụ thể về loại án và mức độ cải tạo. Do đó, một người đang chờ thi hành án tử hình sẽ không được xét đặc xá, dù có lập công hay cải tạo tốt trong trại tạm giam. Cơ hội duy nhất còn lại đối với người này là gửi đơn xin ân giảm hoặc được xem xét theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Văn Thái (39 tuổi), trú tại tỉnh Hà Nam, bị tuyên án tử hình trong một vụ án ma túy lớn vào cuối năm 2023. Trong quá trình bị tạm giam chờ thi hành án, anh Thái nhiều lần gửi đơn xin được xét đặc xá với lý do cải tạo tốt, giúp cơ quan điều tra làm rõ một số tình tiết vụ án khác. Tuy nhiên, khi làm thủ tục, cơ quan thi hành án đã từ chối tiếp nhận hồ sơ xin đặc xá của anh.
Theo giải thích từ Trại giam và cơ quan tư pháp, người bị kết án tử hình không thuộc diện được xét đặc xá theo quy định tại Điều 2 Nghị định 52/2019/NĐ-CP. Trường hợp của anh Thái chỉ có thể tiếp tục làm đơn xin ân giảm gửi Chủ tịch nước, đồng thời chờ quyết định từ các cơ quan tố tụng cấp cao nếu có kháng nghị giám đốc thẩm hoặc tái thẩm.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo
2. Người bị kết án tử hình có được xin ân giảm hình phạt không?
Điều 367 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 367. Thủ tục xem xét bản án tử hình trước khi thi hành
1. Thủ tục xem xét bản án tử hình trước khi thi hành được thực hiện:
...
d) Trong thời hạn 07 ngày kể từ ngày bản án có hiệu lực pháp luật, người bị kết án được gửi đơn xin ân giảm lên Chủ tịch nước;
...
e) Trường hợp người bị kết án có đơn xin ân giảm hình phạt tử hình thì bản án tử hình được thi hành sau khi Chủ tịch nước bác đơn xin ân giảm....
Quy định pháp luật hiện hành cho phép người bị tuyên án tử hình được quyền làm đơn xin ân giảm. Thời hạn gửi đơn là trong vòng 07 ngày kể từ ngày bản án có hiệu lực pháp luật. Trong thời gian đơn chưa được Chủ tịch nước bác bỏ, bản án tử hình chưa được thi hành. Ngoài ra, trong một số trường hợp đặc biệt như người đang mang thai, nuôi con dưới 36 tháng tuổi, người trên 75 tuổi… thì còn có thể được chuyển hình phạt tử hình thành tù chung thân theo Điều 40 Bộ luật Hình sự.
Việc ân giảm không phải là quyền đương nhiên mà là quyết định đặc biệt mang tính nhân đạo của Chủ tịch nước sau khi xem xét đầy đủ hồ sơ vụ án và các yếu tố nhân thân, thái độ cải tạo của người bị kết án. Đây là cơ hội cuối cùng để người bị kết án tử hình có thể giữ lại mạng sống nếu có lý do chính đáng và nhận được sự khoan hồng từ Nhà nước.
Tình huống giả định
Anh Trần Đức Hưng (41 tuổi), trú tại TP. Buôn Ma Thuột, bị Tòa án tuyên án tử hình về tội giết người trong một vụ án nghiêm trọng xảy ra năm 2022. Sau khi bản án có hiệu lực, anh Hưng và gia đình đã làm đơn xin ân giảm hình phạt gửi lên Chủ tịch nước trong thời hạn luật định. Trong quá trình bị tạm giam, anh có thái độ ăn năn, hợp tác với cơ quan chức năng và gia đình nạn nhân đã có đơn bãi nại.
Sau khi xem xét hồ sơ, căn cứ vào hoàn cảnh gia đình, thái độ hối cải và các yếu tố giảm nhẹ, Chủ tịch nước đã quyết định chấp nhận đơn xin ân giảm và chuyển hình phạt từ tử hình sang tù chung thân cho anh Hưng. Bản án tử hình sau đó không được thi hành mà thay vào đó là quyết định thi hành án mới với mức án tù chung thân.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Người bị kết án tử hình không thuộc diện được đặc xá theo quy định tại Nghị định 52/2019/NĐ-CP. Tuy nhiên, người này vẫn có quyền gửi đơn xin ân giảm lên Chủ tịch nước để được xem xét chuyển hình phạt sang tù chung thân. Đây là cơ chế pháp lý nhân đạo cuối cùng dành cho người bị tuyên án cao nhất trong hệ thống pháp luật hình sự.
