Năng lực hành vi dân sự là điều kiện để cá nhân được tự mình xác lập, thực hiện các quyền và nghĩa vụ trong giao dịch dân sự. Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt, người có hành vi gây thiệt hại về tài sản, mất khả năng kiểm soát hành vi nhưng chưa đến mức mất năng lực, có thể bị Tòa án tuyên bố là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự. Khi đó, việc tham gia giao dịch dân sự của họ sẽ bị giới hạn, chỉ được thực hiện nếu có sự đồng ý từ người đại diện hợp pháp.
1. Người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự được quy định như thế nào?
Quy định này được nêu cụ thể tại Điều 24 Bộ luật Dân sự 2015 như sau:
Điều 24. Hạn chế năng lực hành vi dân sự
1. Người nghiện ma túy, nghiện các chất kích thích khác dẫn đến phá tán tài sản của gia đình thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án có thể ra quyết định tuyên bố người này là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
...
Theo quy định của Bộ luật Dân sự 2015, không phải ai cũng có đầy đủ năng lực để tự mình thực hiện mọi giao dịch dân sự. Có những trường hợp cá nhân vẫn đủ tuổi thành niên, còn minh mẫn, nhưng vì nghiện ma túy hoặc sử dụng chất kích thích khác một cách thường xuyên, dẫn đến phá tán tài sản gia đình, thì có thể bị Tòa án tuyên bố là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
Có nghĩa là: người này không mất hoàn toàn khả năng nhận thức, cũng không phải người chưa đủ tuổi trưởng thành, nhưng hành vi tiêu xài, sử dụng tài sản một cách thiếu kiểm soát đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến tài sản chung, quyền lợi của người thân, gia đình. Trong trường hợp đó, nếu người có quyền, lợi ích liên quan (như vợ, chồng, cha mẹ, con cái) hoặc cơ quan có thẩm quyền làm đơn yêu cầu, Tòa án có thể xem xét và ra quyết định hạn chế một phần năng lực hành vi dân sự của người đó.
Tình huống giả định
Ông Phạm Văn Toàn, 47 tuổi, ngụ tại huyện Châu Thành, tỉnh Đồng Tháp, nhiều năm nay nghiện rượu nặng và có dấu hiệu sử dụng chất kích thích. Trong thời gian sống cùng vợ và hai con, ông Toàn liên tục mang tài sản của gia đình như xe máy, đồ điện tử, thậm chí cả sổ đỏ đi cầm cố để vay tiền tiêu xài. Mặc dù đã được người thân khuyên can nhiều lần, ông vẫn tiếp tục tái phạm và khiến gia đình rơi vào nợ nần.
Thấy hành vi của ông Toàn ngày càng nghiêm trọng và không kiểm soát được, bà Nguyễn Thị Ngọc – vợ ông – đã làm đơn gửi Tòa án yêu cầu tuyên bố ông Toàn là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự. Sau khi thu thập tài liệu, lấy lời khai và xác minh thực tế, Tòa án chấp nhận yêu cầu và ra quyết định tuyên bố ông Phạm Văn Toàn là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
2. Giao dịch dân sự của người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự có hiệu lực không?
Quy định này được nêu cụ thể tại khoản 2 Điều 24 và Điều 125 Bộ luật Dân sự 2015 như sau:
Điều 24. Hạn chế năng lực hành vi dân sự
...
2. Việc xác lập, thực hiện giao dịch dân sự liên quan đến tài sản của người bị Tòa án tuyên bố hạn chế năng lực hành vi dân sự phải có sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật, trừ giao dịch nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày hoặc luật liên quan có quy định khác.
...
Điều 125. Giao dịch dân sự vô hiệu do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện
1. Khi giao dịch dân sự do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi hoặc người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện thì theo yêu cầu của người đại diện của người đó, Tòa án tuyên bố giao dịch đó vô hiệu nếu theo quy định của pháp luật giao dịch này phải do người đại diện của họ xác lập, thực hiện hoặc đồng ý, trừ trường hợp quy định tại khoản 2 Điều này.
...
Người bị Tòa án tuyên bố hạn chế năng lực hành vi dân sự không hoàn toàn mất đi quyền giao dịch, nhưng quyền đó bị giới hạn trong phạm vi pháp luật cho phép. Cụ thể, những giao dịch liên quan đến tài sản như mua bán, tặng cho, vay mượn, chuyển nhượng, ký kết hợp đồng có giá trị... chỉ được coi là có hiệu lực pháp lý khi có sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật do Tòa chỉ định.
Tuy nhiên, luật cũng không tuyệt đối cấm người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự tham gia mọi giao dịch. Họ vẫn được phép thực hiện các giao dịch phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày như mua thực phẩm, thanh toán tiền điện nước, đi xe buýt, gửi đồ cá nhân... vì đây là những hành vi dân sự thông thường, không gây rủi ro lớn về tài sản.
Tình huống giả định
Ông Phạm Văn Toàn là người đã bị Tòa án tuyên bố hạn chế năng lực hành vi dân sự và bà Nguyễn Thị Ngọc – vợ ông – được chỉ định làm người đại diện theo pháp luật. Sau đó, ông Toàn tự ý ký hợp đồng mua một chiếc điện thoại trị giá 20 triệu đồng tại cửa hàng điện máy mà không thông qua bà Ngọc.
Khi phát sinh tranh chấp do ông Toàn không trả tiền, bà Ngọc yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu. Tòa chấp nhận vì giao dịch liên quan đến tài sản có giá trị, vượt phạm vi sinh hoạt hàng ngày và không có sự đồng ý của người đại diện.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
3. Kết luận
Người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự là người được Tòa án tuyên bố vì có hành vi phá tán tài sản gia đình. Các giao dịch dân sự do họ thực hiện chỉ có hiệu lực khi được người đại diện theo pháp luật đồng ý, trừ những giao dịch phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày. Quy định này giúp bảo vệ chính người bị hạn chế cũng như những người có liên quan trong giao dịch.
