Ngày nay, những gánh hàng rong đã trở thành hình ảnh quen thuộc trong đời sống đô thị – nơi người ta có thể dễ dàng tìm thấy những món ăn vặt bình dân, nhanh gọn và hấp dẫn. Thế nhưng, đằng sau sự tiện lợi và giá cả phải chăng ấy vẫn tiềm ẩn không ít rủi ro về vệ sinh an toàn thực phẩm. Nếu người mua đồ ăn từ hàng rong bị ngộ độc sau khi sử dụng, người bán hoàn toàn có thể bị xử phạt vi phạm hành chính, thậm chí trong một số trường hợp nghiêm trọng, còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật.
1. Hàng rong có thuộc nhóm phải xin Giấy phép chứng nhận vệ sinh an toàn thực phẩm không?
Theo quy định tại Điều 12 Nghị định 15/2018/NĐ-CP:
Điều 12. Cơ sở không thuộc diện cấp Giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm
1. Các cơ sở sau đây không thuộc diện cấp Giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm:
a) Sản xuất ban đầu nhỏ lẻ;b) Sản xuất, kinh doanh thực phẩm không có địa điểm cố định;
c) Sơ chế nhỏ lẻ;
d) Kinh doanh thực phẩm nhỏ lẻ;
đ) Kinh doanh thực phẩm bao gói sẵn;
e) Sản xuất, kinh doanh dụng cụ, vật liệu bao gói, chứa đựng thực phẩm;
g) Nhà hàng trong khách sạn;
h) Bếp ăn tập thể không có đăng ký ngành nghề kinh doanh thực phẩm;
i) Kinh doanh thức ăn đường phố;
k) Cơ sở đã được cấp một trong các Giấy chứng nhận: Thực hành sản xuất tốt (GMP), Hệ thống phân tích mối nguy và điểm kiểm soát tới hạn (HACCP), Hệ thống quản lý an toàn thực phẩm ISO 22000, Tiêu chuẩn thực phẩm quốc tế (IFS), Tiêu chuẩn toàn cầu về an toàn thực phẩm (BRC), Chứng nhận hệ thống an toàn thực phẩm (FSSC 22000) hoặc tương đương còn hiệu lực.
2. Các cơ sở quy định tại khoản 1 Điều này phải tuân thủ các yêu cầu về điều kiện bảo đảm an toàn thực phẩm tương ứng.
Theo quy định tại Điều 12 Nghị định 15/2018/NĐ-CP, có một số nhóm cơ sở sản xuất, kinh doanh thực phẩm không thuộc diện phải cấp Giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm. Trong đó, có các hoạt động kinh doanh thực phẩm nhỏ lẻ, bán thực phẩm không có địa điểm cố định, sơ chế nhỏ lẻ, kinh doanh thức ăn đường phố – tức là các loại hình phổ biến trong hoạt động bán hàng rong, quầy vỉa hè, xe đẩy, gánh hàng lưu động mà chúng ta vẫn hay bắt gặp ngoài đời.
Quy định miễn giấy phép này được đưa ra nhằm giảm bớt gánh nặng thủ tục hành chính đối với các hoạt động sản xuất – kinh doanh quy mô nhỏ, mang tính sinh kế cá nhân, nhất là tại các địa phương nông thôn, vùng sâu vùng xa. Tuy nhiên, việc không bắt buộc phải có giấy chứng nhận không đồng nghĩa với việc miễn trừ hoàn toàn trách nhiệm về an toàn thực phẩm. Các cơ sở này vẫn phải tuân thủ đầy đủ các quy định về vệ sinh thực phẩm, điều kiện bảo quản, nguồn nguyên liệu hợp vệ sinh và trách nhiệm bảo đảm sức khỏe người tiêu dùng.
Thực tế cho thấy, các vụ ngộ độc thực phẩm xảy ra từ hàng rong, quán vỉa hè thường khó kiểm soát và truy xuất nguồn gốc. Do không có địa điểm kinh doanh cố định, không đăng ký kinh doanh, không lưu giữ hồ sơ nguyên liệu và không chịu sự kiểm tra thường xuyên của cơ quan chức năng, nên khi xảy ra sự cố, việc xử lý, truy cứu trách nhiệm hoặc xác định nguyên nhân cụ thể rất phức tạp.
Ví dụ thực tế
Chiều 15/5, các cơ quan chức năng tỉnh Bình Thuận vẫn đang khẩn trương điều tra nguyên nhân vụ ngộ độc thực phẩm khiến 51 du khách nhập viện sau bữa tối ngày 12/5 tại nhà hàng Hồng Vinh. Sự cố xảy ra trong khuôn khổ tour du lịch do Công ty Viettravel tổ chức cho đoàn khách khoảng 750 người. Ngay sau khi phát hiện hàng chục người có biểu hiện bất thường, phía nhà hàng đã chủ động gửi mẫu thực phẩm đến Trung tâm Kỹ thuật Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng tỉnh Bình Thuận để xét nghiệm, làm rõ nguyên nhân theo yêu cầu từ Viettravel.
Đến ngày 14/5, Sở Y tế tỉnh Bình Thuận đã làm việc trực tiếp với nhà hàng Hồng Vinh để rà soát toàn bộ hồ sơ pháp lý và điều kiện an toàn thực phẩm của cơ sở này. Qua kiểm tra ban đầu, nhà hàng có đầy đủ giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, giấy xác nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm, giấy khám sức khỏe còn hiệu lực cho 8/8 nhân viên trực tiếp chế biến thực phẩm. Ngoài ra, nhà hàng cũng có sổ kiểm thực ba bước, sổ lưu mẫu thực phẩm đúng quy định và hóa đơn mua nguyên liệu có nguồn gốc rõ ràng.
Tuy nhiên, theo thông tin từ Sở Y tế, sau khi ăn tối tại nhà hàng Hồng Vinh, đoàn du khách còn tiếp tục đi nhậu đêm và mua hải sản về khách sạn để tự chế biến.
"Vì vậy, có thể nhận định sơ bộ, nguyên nhân ban đầu vụ nghi ngộ độc thực phẩm là do ăn uống thực phẩm bán hàng rong, không bảo đảm về an toàn thực phẩm. Mặt khác, nhà hàng H.V có thực hiện lưu mẫu bữa ăn trên và tự gửi mẫu đi xét nghiệm theo yêu cầu của hướng dẫn viên du lịch, ngay sau khi sự cố xảy ra, nhưng chưa có sự đồng ý của cơ quan chức năng. Kết quả kiểm nghiệm các mẫu thức ăn lưu của bữa ăn trên đạt quy chuẩn kỹ thuật quốc gia đối với ô nhiễm vi sinh vật trong thực phẩm (QCVN 8-3:2012/BYT); nhưng kết quả này chỉ để tham khảo", báo cáo của Sở Y tế Bình Thuận nêu.
Có thể thấy rằng, do hàng rong không thuộc diện được cấp Giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm nên khi có sự việc xảy ra rất khó để truy xét ra nguồn gốc của thực phẩm gây ngộ độc.
(Nguồn: Báo Tiền phong, Báo Thanh niên)
2. Cơ chế xử lý nếu xảy ra trường hợp ngộ độc thực phẩm
Theo quy định tại điểm a khoản 6 và điểm a khoản 8 Nghị định 115/2018/NĐ-CP, sửa đổi bổ sung bởi khoản 12 Điều 1 Nghị định 124/2021/NĐ-CP:
Điều 22. Vi phạm quy định khác về bảo đảm an toàn thực phẩm trong sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, cung cấp thực phẩm
...
6. Phạt tiền từ 40.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Nhập khẩu, sản xuất, chế biến, cung cấp, bán thực phẩm không bảo đảm quy chuẩn kỹ thuật, quy định về an toàn thực phẩm gây ngộ độc thực phẩm ảnh hưởng đến sức khỏe của từ 01 người đến 04 người;b) Nhập khẩu, cung cấp hoặc bán thực phẩm mà có sử dụng chất, hóa chất, phụ gia thực phẩm hoặc chất hỗ trợ chế biến thực phẩm cấm sử dụng hoặc ngoài danh mục được phép sử dụng trị giá dưới 10.000.000 đồng hoặc thu lợi bất chính dưới 5.000.000 đồng;
c) Nhập khẩu, cung cấp hoặc bán thực phẩm mà có sử dụng chất, hóa chất, phụ gia thực phẩm hoặc chất hỗ trợ chế biến thực phẩm chưa được phép sử dụng hoặc chưa được phép lưu hành tại Việt Nam trị giá dưới 50.000.000 đồng hoặc thu lợi bất chính dưới 20.000.000 đồng.
...
8. Phạt tiền từ 80.000.000 đồng đến 100.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau đây:
a) Nhập khẩu, sản xuất, chế biến, cung cấp, bán thực phẩm không đáp ứng quy chuẩn kỹ thuật, quy định về an toàn thực phẩm gây ngộ độc thực phẩm ảnh hưởng đến sức khỏe của từ 05 người trở lên mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự;
b) Nhập khẩu, cung cấp hoặc bán thực phẩm mà có sử dụng chất, hóa chất phụ gia thực phẩm hoặc chất hỗ trợ chế biến thực phẩm cấm sử dụng hoặc ngoài danh mục được phép sử dụng trị giá từ 10.000.000 đồng trở lên hoặc thu lợi bất chính trên 5.000.000 đồng mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự;
c) Nhập khẩu, cung cấp hoặc bán thực phẩm mà có sử dụng chất, hóa chất phụ gia thực phẩm hoặc chất hỗ trợ chế biến thực phẩm chưa được phép sử dụng hoặc chưa được phép lưu hành tại Việt Nam trị giá từ 50.000.000 đồng trở lên hoặc thu lợi bất chính trên 20.000.000 đồng mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự.
...
Theo quy định tại Nghị định 124/2021/NĐ-CP
Điều 1. Sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 115/2018/NĐ-CP ngày 04 tháng 9 năm 2018 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính về an toàn thực phẩm
...
12. Sửa đổi, bổ sung một số khoản của Điều 22 như sau:
a) Sửa đổi, bổ sung khoản 1 như sau:" 1. Mức phạt tiền đối với hành vi vi phạm về buôn bán, lưu thông trên thị trường sản phẩm thực phẩm được quy định như sau:
...
đ) Sửa đổi, bổ sung điểm a khoản 6 như sau:
"a) Nhập khẩu, sản xuất, chế biến, cung cấp, bán thực phẩm gây ngộ độc thực phẩm ảnh hưởng đến sức khỏe của từ 01 người đến 04 người mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự;”;
e) Sửa đổi, bổ sung điểm a khoản 8 như sau:
"a) Nhập khẩu, sản xuất, chế biến, cung cấp, bán thực phẩm gây ngộ độc thực phẩm ảnh hưởng đến sức khỏe của từ 05 người trở lên mà chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự;";
...
Theo quy định tại Điều 317 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017:
Ðiều 317. Tội vi phạm quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm
1. Người nào thực hiện một trong các hành vi sau đây vi phạm các quy định về an toàn thực phẩm, thì bị phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 200.000.000 đồng hoặc phạt tù từ 01 năm đến 05 năm:
a) Sử dụng chất cấm trong sản xuất, sơ chế, chế biến, bảo quản thực phẩm hoặc bán, cung cấp thực phẩm mà biết rõ là thực phẩm có sử dụng chất cấm;b) Sử dụng hóa chất, kháng sinh, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật cấm sử dụng trong trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản, làm muối, sơ chế, chế biến, bảo quản nông, lâm, thủy sản và muối tạo ra dư lượng vượt ngưỡng cho phép trong sản phẩm;
c) Sử dụng các loại hóa chất, kháng sinh, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, chất xử lý cải tạo môi trường ngoài danh mục được phép sử dụng hoặc không rõ nguồn gốc xuất xứ hoặc không đúng quy định trong sản xuất, sơ chế, chế biến, bảo quản thực phẩm trong trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản, làm muối tạo ra dư lượng vượt ngưỡng cho phép trong sản phẩm hoặc đã bị xử phạt vi phạm hành chính về một trong các hành vi tại điểm này hoặc điểm a khoản này mà còn vi phạm;
d) Chế biến, cung cấp hoặc bán thực phẩm mà biết rõ là thực phẩm không bảo đảm quy chuẩn kỹ thuật, quy định về an toàn thực phẩm; sử dụng hóa chất, phụ gia, chất hỗ trợ chế biến ngoài danh mục được phép sử dụng hoặc không rõ nguồn gốc xuất xứ trong sản xuất, sơ chế, chế biến, bảo quản thực phẩm: gây tổn hại cho sức khỏe của 01 người mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60% hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 31% đến 60% hoặc thu lợi bất chính từ 50.000.000 đồng đến 100.000.000 đồng.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tiền từ 200.000.000 đồng đến 500.000.000 đồng hoặc phạt tù 03 năm đến 07 năm:
a) Phạm tội có tổ chức;b) Làm chết 01 người hoặc gây tổn hại sức khỏe cho 01 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên;
c) Gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người từ 31% đến 60%;
d) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 61% đến 121%.
đ) Thu lợi bất chính từ 100.000.000 đồng đến dưới 500.000.000 đồng;
e) Phạm tội 02 lần trở lên;
g) Tái phạm nguy hiểm.
3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 15 năm:
a) Làm chết 02 người;b) Gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người với tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên;
c) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 122% đến 200%;
d) Thu lợi bất chính từ 500.000.000 đồng đến dưới 1.000.000.000 đồng.
4. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 12 năm đến 20 năm:
a) Làm chết 03 người trở lên;b) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên với tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên;
c) Gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này 201% trở lên;
d) Thu lợi bất chính 1.000.000.000 đồng trở lên.
5. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 20.000.000 đồng đến 100.000.000 đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm.
Theo quy định hiện hành, người bán hàng rong nếu gây ngộ độc thực phẩm cho người tiêu dùng có thể bị xử phạt hành chính nặng, tùy theo số người bị ảnh hưởng. Cụ thể, nếu thực phẩm bán ra khiến từ 1 đến 4 người bị ảnh hưởng sức khỏe nhưng chưa đến mức truy cứu trách nhiệm hình sự, mức phạt tiền có thể từ 40 triệu đến 50 triệu đồng. Trường hợp nghiêm trọng hơn, nếu có từ 5 người trở lên bị ngộ độc, mức xử phạt sẽ tăng lên 80 triệu đến 100 triệu đồng.
Tuy nhiên, nếu hậu quả nặng nề hơn – ví dụ như gây tổn hại nghiêm trọng đến sức khỏe, thậm chí đe dọa tính mạng người tiêu dùng – thì người bán có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 317 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi năm 2017 về tội "Vi phạm quy định về an toàn thực phẩm". Hình phạt có thể từ phạt tiền 200 triệu đồng đến phạt tù từ 3 năm đến 20 năm, tùy theo mức độ vi phạm và hậu quả thực tế.
Tình huống giả định
Vào sáng cuối tuần, chị Nguyễn Thị Kim Hòa (ngụ tại Quận Bình Thạnh, Thành phố Hồ Chí Minh) đẩy xe hàng rong ra khu vực gần trường tiểu học để bán xôi, bánh mì và nước sâm cho phụ huynh và học sinh. Đây là hoạt động kinh doanh nhỏ lẻ mà chị duy trì đều đặn nhiều năm qua, không có địa điểm cố định và cũng không đăng ký kinh doanh hay xin giấy phép vệ sinh an toàn thực phẩm, vì theo chị: “Hàng rong thì không cần”.
Tuy nhiên, chỉ vài giờ sau khi mua xôi từ xe hàng của chị Hòa, bốn phụ huynh và ba học sinh có dấu hiệu đau bụng, buồn nôn và phải nhập viện cấp cứu. Kết quả xét nghiệm tại bệnh viện cho thấy các nạn nhân bị ngộ độc thực phẩm cấp do vi khuẩn E.coli, nghi có trong nguyên liệu bảo quản không đảm bảo. Sau khi tiếp nhận thông tin, cơ quan chức năng địa phương đã tiến hành kiểm tra và xác minh. Dù chị Hòa không thuộc diện phải xin giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm theo Điều 12 Nghị định 15/2018/NĐ-CP, nhưng việc sử dụng nguyên liệu không rõ nguồn gốc, không đảm bảo vệ sinh và không bảo quản đúng cách đã gây hậu quả nghiêm trọng đến sức khỏe người tiêu dùng.
Căn cứ theo Nghị định 115/2018/NĐ-CP, chị Hòa bị xử phạt vi phạm hành chính với mức phạt 45 triệu đồng vì gây ngộ độc thực phẩm ảnh hưởng đến dưới 5 người. Ngoài ra, nếu kết quả điều tra cho thấy hành vi của chị có yếu tố vi phạm quy định về bảo quản thực phẩm có hệ thống, gây hậu quả nặng nề, cơ quan điều tra có thể xem xét trách nhiệm hình sự theo Điều 317 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) về tội “Vi phạm quy định về an toàn thực phẩm”.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
Kết luận
Vệ sinh an toàn thực phẩm luôn là yếu tố được quan tâm hàng đầu mỗi khi người tiêu dùng lựa chọn đồ ăn ở bất kỳ đâu. Dù các gánh hàng rong không thuộc diện phải xin Giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc được miễn trừ trách nhiệm. Nếu món ăn họ bán ra gây ngộ độc cho người tiêu dùng, người bán hoàn toàn có thể bị xử phạt vi phạm hành chính, thậm chí trong những trường hợp nghiêm trọng, còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định pháp luật.
