Khái niệm “hình sự hóa” thường được dùng để chỉ việc áp dụng biện pháp hình sự với những hành vi không nhất thiết phải xử lý bằng luật hình sự. Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, việc tránh hình sự hóa các quan hệ dân sự, hành chính và kinh tế là yêu cầu cấp thiết. Nghị quyết 66 của Bộ Chính trị đã chính thức xác định nguyên tắc này để bảo đảm môi trường pháp lý minh bạch và công bằng.
1. Hình sự hóa là gì?
Hiện nay, pháp luật không có quy định cụ thể nào định nghĩa “hình sự hóa”. Khái niệm này chủ yếu được hiểu và sử dụng trong thực tiễn pháp lý, học thuật và chính sách.
Trong lĩnh vực xây dựng và áp dụng pháp luật, hình sự hóa là quá trình mà Nhà nước sử dụng pháp luật hình sự để điều chỉnh một hành vi nhất định, tức là coi hành vi đó là tội phạm và áp dụng các chế tài nghiêm khắc như phạt tù, cải tạo không giam giữ hoặc phạt tiền. Tuy nhiên, không phải mọi hành vi vi phạm đều cần thiết phải xử lý bằng pháp luật hình sự. Có nhiều tranh chấp hoặc vi phạm về dân sự, kinh tế, hành chính có thể giải quyết hiệu quả bằng cơ chế hòa giải, xử lý hành chính hoặc thông qua tòa án dân sự.
Khi một hành vi chưa đến mức nguy hiểm cho xã hội mà vẫn bị xử lý bằng hình sự thì gọi là “hình sự hóa không cần thiết”. Việc này có thể làm sai lệch chức năng của pháp luật hình sự gây ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động của doanh nghiệp và quyền lợi của người dân. Do đó, tránh hình sự hóa là nguyên tắc quan trọng để bảo đảm môi trường pháp lý ổn định và hợp lý.
Tình huống giả định:
Lạm dụng hình sự hóa trong tranh chấp hợp đồng
Công ty Đông Minh ký hợp đồng xây dựng một công trình dân dụng với Công ty An Phú. Sau khi hoàn tất hơn 80% tiến độ, phía An Phú bất ngờ từ chối thanh toán phần còn lại với lý do chất lượng thi công không đạt. Đông Minh phản ứng bằng việc gửi đơn kiện dân sự. Tuy nhiên, An Phú lại gửi đơn tố giác tới công an, cho rằng Đông Minh có dấu hiệu “lừa đảo chiếm đoạt tài sản”. Trong khi đây rõ ràng là tranh chấp dân sự về hợp đồng, việc tố cáo hình sự đã khiến đại diện công ty Đông Minh bị triệu tập nhiều lần, hoạt động thi công đình trệ, gây thiệt hại lớn về uy tín và kinh tế.
Sau thời gian xác minh, cơ quan điều tra xác định đây không phải vụ án hình sự và chuyển hồ sơ về cho tòa án dân sự thụ lý.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
2. Nghị quyết 66 có yêu cầu không hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế không?
Mục 3 Phần III Nghị quyết 66-NQ/TW năm 2025 của Bộ Chính trị quy định:
Nghị quyết 66-NQ/TW năm 2025
Ill- NHIỆM VỤ, GIẢI PHÁP
...
3. Tạo đột phá trong công tác thi hành pháp luật, bảo đảm pháp luật được thực hiện công bằng, nghiêm minh, nhất quán, kịp thời, hiệu lực và hiệu quả; gắn kết chặt chẽ giữa xây dựng và thi hành pháp luật
- Phát huy cao độ tinh thần phục vụ Nhân dân, tư duy kiến tạo phát triển, hành động vì lợi ích chung của đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức; thực hiện nhất quán quan điểm người dân và doanh nghiệp được làm những gì luật không cấm. Ưu tiên bảo đảm hiệu quả thi hành pháp luật nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và trong các lĩnh vực dân sinh quan trọng khác (an toàn thực phẩm, bảo vệ môi trường, bảo đảm an ninh, an toàn trên không gian mạng...). Phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp trong giám sát thi hành pháp luật.
- Tập trung xây dựng văn hóa tuân thủ pháp luật, bảo đảm thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trở thành chuẩn mực ứng xử của mọi chủ thể trong xã hội. Đa dạng hóa phương thức truyền thông chính sách, phổ biến, giáo dục pháp luật, nhất là thông qua ứng dụng công nghệ số; ưu tiên những nội dung quan trọng được phát trên khung giờ thu hút đông đảo khán, thính giả trên hệ thống phát thanh, truyền hình quốc gia.
- Chú trọng công tác giải thích pháp luật và hướng dẫn áp dụng pháp luật để bảo đảm sức sống của văn bản quy phạm pháp luật. Thực hiện thường xuyên việc kiểm tra, rà soát, hợp nhất, hệ thống hóa văn bản quy phạm pháp luật. Tăng cường đối thoại, tiếp nhận, lắng nghe phản ánh, kiến nghị, giải quyết kịp thời khó khăn, vướng mắc về pháp lý của cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, địa phương. Thường xuyên đánh giá hiệu quả của pháp luật sau ban hành, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và xây dựng cơ chế kịp thời nhận diện, xử lý tổng thể, đồng bộ, tháo gỡ nhanh nhất những “điểm nghẽn” có nguyên nhân từ quy định của pháp luật.
- Đề cao công tác phòng ngừa, cảnh báo vi phạm pháp luật đi đôi với việc tăng cường giám sát, kiểm tra, thanh tra, phát hiện và xử lý nghiêm minh, kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật, nhất là các hành vi tham nhũng, tiêu cực, lạm quyền, thiếu trách nhiệm; đồng thời, góp phần khắc phục bệnh đùn đẩy, né tránh trách nhiệm. Nghiêm cấm việc lợi dụng phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực để trục lợi hoặc can thiệp, cản trở hoạt động bình thường của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Không “hình sự hóa” các mối quan hệ kinh tế, hành chính, dân sự; không dùng biện pháp hành chính để can thiệp, giải quyết các tranh chấp dân sự, kinh tế.
Nghị quyết 66 là văn bản thể hiện định hướng chiến lược của Đảng về xây dựng và thực thi pháp luật. Một trong những nguyên tắc nổi bật của nghị quyết này là nghiêm cấm việc hình sự hóa các quan hệ không thuộc phạm vi hình sự, đặc biệt là các tranh chấp về kinh tế, dân sự, hành chính. Điều đó có nghĩa, các tranh chấp giữa doanh nghiệp với nhau, giữa người dân với cơ quan hành chính hoặc tranh chấp hợp đồng… cần được giải quyết theo đúng cơ chế pháp luật tương ứng, không áp dụng hình sự một cách tùy tiện.
Chủ trương này không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi chính đáng của các bên liên quan mà còn tạo môi trường pháp lý an toàn, công bằng, khuyến khích đầu tư, đổi mới và sáng tạo. Đồng thời, nghị quyết cũng nhấn mạnh việc xử lý nghiêm minh các hành vi tham nhũng, lạm quyền, lợi dụng pháp luật để trục lợi hoặc cản trở hoạt động hợp pháp của doanh nghiệp và cá nhân.
Tình huống giả định:
Cảnh báo việc lạm dụng hình sự trong xử lý quan hệ kinh tế
Công ty Phúc Minh và Công ty Thiên Long có ký hợp đồng cung cấp nguyên vật liệu với thời hạn thanh toán trong 30 ngày. Do thị trường biến động, Thiên Long thanh toán chậm hơn so với cam kết. Thay vì khởi kiện ra tòa án dân sự, Phúc Minh gửi đơn tố cáo đến công an với nội dung cho rằng Thiên Long có dấu hiệu “lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản”. Sau khi điều tra, cơ quan công an xác định đây chỉ là tranh chấp hợp đồng kinh tế, không có dấu hiệu hình sự và trả lại đơn tố cáo.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Kết luận
Hình sự hóa là việc xử lý bằng biện pháp hình sự đối với những hành vi không nhất thiết phải truy cứu trách nhiệm hình sự. Nhằm đảm bảo sự minh bạch và công bằng trong áp dụng pháp luật, Nghị quyết 66-NQ/TW năm 2025 của Bộ Chính trị đã khẳng định rõ nguyên tắc không hình sự hóa các quan hệ dân sự, hành chính, kinh tế. Đây là định hướng quan trọng để giảm thiểu rủi ro pháp lý không đáng có cho doanh nghiệp và người dân.
