Trong các tội phạm về chức vụ, yếu tố lợi ích không chỉ dừng lại ở vật chất mà còn bao gồm cả lợi ích phi vật chất. Đây là điểm mở rộng quan trọng trong quy định pháp luật hình sự hiện hành. Việc xác định lợi ích phi vật chất đóng vai trò then chốt trong việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với hành vi đưa và nhận hối lộ.
1. Lợi ích phi vật chất trong các tội phạm về chức vụ được hiểu là gì?
Khoản 4 Điều 3 Nghị quyết 03/2020/NQ-HĐTP quy định như sau:
Điều 3. Về một số tình tiết là dấu hiệu định tội
...
4. “Lợi ích phi vật chất” quy định tại điểm b khoản 1 các điều 354, 358, 364, 365 và 366 của Bộ luật Hình sự là những lợi ích không phải lợi ích vật chất.
Ví dụ: Hối lộ bằng cách tặng thưởng, đề xuất tặng thưởng các danh hiệu, giải thưởng; bầu, cử, bổ nhiệm chức vụ; nâng điểm thi; hứa hẹn cho tốt nghiệp, cho đi học, đi thi đấu, đi biểu diễn ở nước ngoài; hối lộ tình dục......
Theo quy định trên, lợi ích phi vật chất là những thứ không thể đo đếm bằng tiền nhưng lại có giá trị rất lớn trong thực tế. Đây có thể là sự thăng tiến, danh hiệu, cơ hội học tập, thi đấu hoặc biểu diễn. Những lợi ích này không nằm ở giá trị tài sản nhưng lại tác động mạnh đến vị trí xã hội, sự phát triển cá nhân hoặc tổ chức của người nhận.
Điểm đặc biệt của lợi ích phi vật chất là dù không quy đổi được bằng tiền, nhưng khi người có chức vụ, quyền hạn nhận chúng để làm hoặc không làm một việc nào đó thì vẫn bị coi là hành vi hối lộ. Pháp luật hình sự đã chính thức ghi nhận loại lợi ích này trong cấu thành tội phạm, từ đó mở rộng phạm vi xử lý và tăng hiệu lực răn đe đối với các hành vi hối lộ trá hình.
Tình huống giả định
Ông Trần Minh Quân là Trưởng phòng tổ chức cán bộ tại một trường đại học công lập ở TP. Hồ Chí Minh. Trong kỳ xét duyệt đề xuất cán bộ đi học chương trình tiến sĩ ở nước ngoài, ông Quân nhận được đề nghị từ giảng viên Nguyễn Thị Thu Hà rằng sẽ nhờ người nhà có ảnh hưởng tại Sở Nội vụ đề xuất ông nhận bằng khen cấp bộ. Đổi lại, ông Quân phải đưa tên chị Hà vào danh sách được cử đi học.
Dù không có bất kỳ khoản tiền hay quà tặng nào, nhưng sau khi ông Quân ký duyệt, chị Hà lập tức được cử đi du học theo đề án của nhà trường. Vài tháng sau, nội bộ nhà trường phát hiện ra sai phạm trong quy trình tuyển chọn và báo cáo lên cơ quan điều tra.
Cơ quan chức năng xác định hành vi giữa ông Quân và chị Hà cấu thành hành vi đưa và nhận hối lộ bằng lợi ích phi vật chất theo quy định tại Nghị quyết 03/2020/NQ-HĐTP và Bộ luật Hình sự. Cả hai bị khởi tố hình sự vì đã lợi dụng chức vụ để trao đổi lợi ích không chính đáng.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Đưa và nhận hối lộ bằng lợi ích phi vật chất có bị truy cứu trách nhiệm hình sự không?
Điều 364 và Điều 354 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định như sau:
Điều 354. Tội nhận hối lộ
1. Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn trực tiếp hoặc qua trung gian nhận hoặc sẽ nhận bất kỳ lợi ích nào, bao gồm:
...
b) Lợi ích phi vật chất, để làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm.
...
Điều 364. Tội đưa hối lộ
1. Người nào trực tiếp hay qua trung gian đã đưa hoặc sẽ đưa cho người có chức vụ, quyền hạn hoặc người khác hoặc tổ chức khác bất kỳ lợi ích nào sau đây để người có chức vụ, quyền hạn làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ, thì bị phạt tiền từ 20.000.000 đồng đến 200.000.000 đồng, phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:
...
b) Lợi ích phi vật chất.
...
Theo quy định trên, lợi ích phi vật chất tuy không đo đếm bằng tiền nhưng vẫn được coi là một yếu tố để hình thành tội. Việc đưa hay nhận một lợi ích như đề cử chức vụ, nâng điểm, bằng khen, cơ hội du học… đều có thể bị xử lý hình sự nếu thỏa mãn điều kiện: có yếu tố chức vụ, có hành vi thỏa thuận, và nhằm đạt được một hành vi có lợi từ người có thẩm quyền.
Việc mở rộng khái niệm hối lộ không chỉ dừng ở tiền bạc giúp pháp luật bao quát được những thủ đoạn hối lộ “tinh vi” hơn, như lợi dụng danh vọng, cơ hội nghề nghiệp hay quyền lợi đặc biệt. Đồng thời, nó khẳng định nguyên tắc bảo vệ sự công bằng và minh bạch trong hoạt động công vụ.
Tình huống giả định
Ông Đỗ Văn Kiên là hiệu trưởng một trường phổ thông công lập tại tỉnh Nghệ An, đồng thời là người phụ trách hội đồng xét thi đua khen thưởng của nhà trường. Trong dịp xét khen thưởng giáo viên cuối năm, cô giáo Lưu Thị Thu Hằng, một giáo viên hợp đồng – đã gặp riêng ông Kiên và đề nghị giúp mình được xét danh hiệu “Chiến sĩ thi đua cơ sở” để có cơ hội được xét biên chế. Để “đền đáp”, cô Hằng hứa sẽ trở thành nhân tình của ông, đồng thời cam kết bí mật này trừ hai người ra thì sẽ không có ai biết đến.
Mặc dù không nhận tiền hay quà trực tiếp, ông Kiên vẫn đồng ý và đưa tên cô Hằng vào danh sách đề nghị danh hiệu thi đua. Trong giờ nghỉ trưa, một giáo viên khác đã thấy cô Hằng lén lút đến phòng của ông Kiên rồi làm cởi bỏ quần áo. Giáo viên này tố cáo lên Phòng Giáo dục. Sau khi sự việc bị phát hiện và báo lên Phòng Giáo dục, cơ quan điều tra xác định đây là hành vi thỏa thuận trao đổi lợi ích phi vật chất, phục vụ mục đích cá nhân và ảnh hưởng đến tính công minh trong hoạt động xét duyệt.
Cả hai bị khởi tố hình sự về hành vi đưa và nhận hối lộ theo Điều 354 và Điều 364 Bộ luật Hình sự vì đã lợi dụng vị trí công tác để thực hiện hành vi bị nghiêm cấm.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Lợi ích phi vật chất là những lợi ích không mang hình thức tiền bạc nhưng vẫn tạo ra giá trị quyền lợi cụ thể cho người nhận. Nếu người có chức vụ, quyền hạn nhận lợi ích này để làm hoặc không làm một việc vì người đưa, hành vi đó vẫn bị coi là hối lộ. Theo quy định pháp luật, cả người đưa và người nhận lợi ích phi vật chất đều có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự như với hối lộ thông thường.
