Thị trường chứng khoán là nơi phản ánh sức khỏe của nền kinh tế, nhưng cũng dễ trở thành “sân chơi” bị lợi dụng nếu thiếu kiểm soát. Trong thời gian gần đây, nhiều vụ việc thao túng giá cổ phiếu đã khiến nhà đầu tư thiệt hại nặng, gây mất niềm tin vào thị trường. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ: thao túng thị trường chứng khoán là hành vi gì? Và nếu thực hiện, liệu có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự không? Trợ lý luật sẽ giải đáp rõ hơn trong bài viết này.
1. Những hành vi nào bị coi là thao túng thị trường chứng khoán?
Theo khoản 2 Điều 3 Nghị định 156/2020/NĐ-CP (được sửa đổi bởi Nghị định 128/2021/NĐ-CP), hành vi thao túng thị trường chứng khoán là hành vi bị nghiêm cấm theo khoản 3 Điều 12 của Luật Chứng khoán 2019, bao gồm:
Điều 3. Giải thích từ ngữ
2. "Thao túng thị trường chứng khoán” là việc thực hiện hành vi bị nghiêm cấm trong hoạt động về chứng khoán và thị trường chứng khoán quy định tại khoản 3 Điều 12 Luật Chứng khoán, gồm một, một số hoặc tất cả các hành vi dưới đây:
a) Sử dụng một hoặc nhiều tài khoản giao dịch của mình hoặc của người khác hoặc thông đồng liên tục mua, bán chứng khoán nhằm tạo ra cung, cầu giả tạo;
b) Đặt lệnh mua và bán cùng loại chứng khoán trong cùng ngày giao dịch hoặc thông đồng với nhau giao dịch mua, bán chứng khoán mà không dẫn đến chuyển nhượng thực sự quyền sở hữu hoặc quyền sở hữu chỉ luân chuyển giữa các thành viên trong nhóm nhằm tạo giá chứng khoán, cung cầu giả tạo;
c) Liên tục mua hoặc bán chứng khoán với khối lượng chi phối vào thời điểm mở cửa hoặc đóng cửa thị trường nhằm tạo ra mức giá đóng cửa hoặc giá mở cửa mới cho loại chứng khoán đó trên thị trường;
d) Giao dịch chứng khoán bằng hình thức cấu kết, lôi kéo người khác liên tục đặt lệnh mua, bán chứng khoán gây ảnh hưởng lớn đến cung cầu và giá chứng khoán, thao túng giá chứng khoán;
đ) Đưa ra ý kiến một cách trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua phương tiện thông tin đại chúng về một loại chứng khoán, về tổ chức phát hành chứng khoán nhằm tạo ảnh hưởng đến giá của loại chứng khoán đó sau khi đã thực hiện giao dịch và nắm giữ vị thế đối với loại chứng khoán đó;
e) Sử dụng các phương thức hoặc thực hiện các hành vi giao dịch khác hoặc kết hợp tung tin đồn sai sự thật, cung cấp thông tin sai lệch ra công chúng để tạo cung cầu giả tạo, thao túng giá chứng khoán.
Thị trường chứng khoán là nơi giao dịch tài chính nhưng cũng là nơi dễ bị thao túng nếu không có sự minh bạch và giám sát chặt chẽ. Trong những năm gần đây, hành vi thao túng thị trường không chỉ diễn ra ở các quốc gia lớn mà còn xuất hiện tại Việt Nam với nhiều hình thức ngày càng tinh vi hơn. Không ít nhà đầu tư cá nhân bị "dắt mũi", mua vào cổ phiếu với giá bị thổi phồng, để rồi sau đó thua lỗ nặng khi giá lao dốc.
Về bản chất, thao túng thị trường chứng khoán là việc cố tình tạo ra một bức tranh sai lệch về cung – cầu của cổ phiếu, khiến những người tham gia thị trường hiểu nhầm giá trị thực của loại chứng khoán đó. Ví dụ dễ thấy nhất là việc dùng nhiều tài khoản cá nhân để mua bán qua lại một mã cổ phiếu nhằm tạo cảm giác sôi động, thu hút sự chú ý. Một số người còn tung tin đồn “nội bộ”, giả vờ có thông tin mua bán doanh nghiệp, chia cổ tức, trúng thầu lớn để đẩy giá lên. Khi giá đã đủ cao, họ bán tháo toàn bộ, còn những người “đu đỉnh” thì gánh hết rủi ro.
Hành vi này không chỉ gây thiệt hại cho nhà đầu tư mà còn làm suy giảm lòng tin vào thị trường. Sự phát triển của chứng khoán phụ thuộc rất lớn vào tính minh bạch và sự công bằng trong giao dịch. Khi có quá nhiều vụ thao túng xảy ra mà không bị phát hiện hoặc xử lý kịp thời, nhà đầu tư sẽ mất niềm tin và rút vốn khỏi thị trường. Lúc đó, không chỉ một vài cá nhân bị thiệt hại mà cả nền kinh tế cũng chịu ảnh hưởng.
Đáng nói hơn, việc thao túng chứng khoán đôi khi không xuất phát từ những “tay chơi” riêng lẻ, mà có thể do chính người nội bộ doanh nghiệp, hoặc nhóm cá nhân có tổ chức thực hiện. Những trường hợp này còn nguy hiểm hơn vì họ dễ tiếp cận thông tin nhạy cảm và có sức ảnh hưởng lớn trên thị trường.
Chính vì vậy, pháp luật Việt Nam hiện nay quy định rất rõ ràng các hành vi bị coi là thao túng và kèm theo đó là các chế tài xử lý nghiêm khắc – từ xử phạt hành chính đến truy cứu trách nhiệm hình sự. Mục tiêu là bảo vệ nhà đầu tư, giữ vững sự công bằng của thị trường và đảm bảo nền tảng phát triển lành mạnh cho nền tài chính quốc gia.
Tình huống giả định
Công ty CP Sao Vàng là một doanh nghiệp quy mô vừa, hoạt động trong lĩnh vực xây dựng và niêm yết trên sàn chứng khoán với mã cổ phiếu SVG. Trong quý đầu năm 2025, do kết quả kinh doanh không khả quan, giá cổ phiếu SVG liên tục giảm, thanh khoản kém, khiến nhiều cổ đông lớn lo ngại.
Để cứu giá cổ phiếu và tạo lại sự chú ý trên thị trường, ông Hùng – Chủ tịch HĐQT công ty – đã chỉ đạo một số nhân viên thân tín mở nhiều tài khoản cá nhân và thực hiện lệnh mua – bán cổ phiếu SVG với khối lượng lớn trong nhiều ngày liên tục, tạo cảm giác cổ phiếu đang được nhiều người quan tâm. Đồng thời, ông Hùng còn thuê một nhóm “KOLs tài chính” viết bài ca ngợi công ty trên các diễn đàn đầu tư, đưa tin rằng SVG sắp trúng thầu một dự án nghìn tỷ ở Quảng Ninh (dù chưa hề có hợp đồng chính thức).
Nhà đầu tư nhỏ lẻ thấy thanh khoản tăng, lại nghe tin tốt nên ồ ạt mua vào. Sau 3 tuần, giá cổ phiếu tăng hơn 60%. Khi giá đạt đỉnh, nhóm người liên quan đến ông Hùng âm thầm bán ra gần như toàn bộ số cổ phiếu đang nắm giữ, thu về hàng chục tỷ đồng.
Ngay sau đó, cổ phiếu rớt giá mạnh và rơi vào diện cảnh báo. Hàng trăm nhà đầu tư “đu đỉnh” thiệt hại nghiêm trọng. Ủy ban Chứng khoán Nhà nước vào cuộc điều tra và phát hiện hàng loạt giao dịch nội bộ, thao túng giá và lan truyền thông tin sai lệch. Ông Hùng cùng một số cá nhân bị khởi tố về tội thao túng thị trường chứng khoán, đồng thời công ty bị xử phạt vi phạm hành chính, đình chỉ tạm thời hoạt động giao dịch cổ phiếu SVG.
(Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm minh họa quy định pháp luật.)
2. Thao túng thị trường chứng khoán bị xử phạt như thế nào?
Khi phát hiện hành vi thao túng thị trường chứng khoán, cơ quan chức năng có thể áp dụng đồng thời hai hình phạt: xử phạt hành chính và truy cứu trách nhiệm hình sự, tùy theo mức độ vi phạm. Trong đó, pháp luật đã quy định rõ ràng về từng hình thức xử lý, từ mức phạt tiền cho đến các biện pháp bổ sung như đình chỉ hoạt động, cấm hành nghề hoặc buộc nộp lại toàn bộ khoản thu trái pháp luật tại Nghị định 128/2021/NĐ-CP và Điều 211 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), cụ thể như sau:
Nghị định 156/2020/NĐ-CP, sửa đổi bởi Nghị định 128/2021/NĐ-CP
Điều 36. Vi phạm thao túng thị trường chứng khoán
Phạt tiền 10 lần khoản thu trái pháp luật nhưng không thấp hơn mức phạt tiền tối đa đối với cá nhân hoặc tổ chức.
Hình thức xử phạt bổ sung:
a) Đình chỉ hoạt động kinh doanh dịch vụ chứng khoán từ 1 đến 3 tháng;
b) Tước quyền sử dụng chứng chỉ hành nghề chứng khoán từ 18 đến 24 tháng.Biện pháp khắc phục hậu quả: Buộc nộp lại khoản thu trái pháp luật có được.
Điều 211. Tội thao túng thị trường chứng khoán
1. Người nào thực hiện một trong các hành vi sau đây thu lợi bất chính từ 500.000.000 đồng đến dưới 1.500.000.000 đồng hoặc gây thiệt hại cho nhà đầu tư từ 1.000.000.000 đồng đến dưới 3.000.000.000 đồng, thì bị phạt tiền từ 500.000.000 đồng đến 2.000.000.000 đồng hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:
a) Sử dụng một hoặc nhiều tài khoản giao dịch của mình hoặc của người khác hoặc thông đồng với nhau liên tục mua, bán chứng khoán nhằm tạo ra cung, cầu giả tạo;
b) Thông đồng với người khác đặt lệnh mua và bán cùng loại chứng khoán trong cùng ngày giao dịch hoặc thông đồng với nhau giao dịch mua bán chứng khoán mà không dẫn đến chuyển nhượng thực sự quyền sở hữu hoặc quyền sở hữu chỉ luân chuyển giữa các thành viên trong nhóm nhằm tạo giá chứng khoán, cung cầu giả tạo;
c) Liên tục mua hoặc bán chứng khoán với khối lượng chi phối vào thời điểm mở cửa hoặc đóng cửa thị trường nhằm tạo ra mức giá đóng cửa hoặc giá mở cửa mới cho loại chứng khoán đó trên thị trường;
d) Giao dịch chứng khoán bằng hình thức cấu kết, lôi kéo người khác liên tục đặt lệnh mua, bán chứng khoán gây ảnh hưởng lớn đến cung cầu và giá chứng khoán, thao túng giá chứng khoán;
đ) Đưa ra ý kiến một cách trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua phương tiện thông tin đại chúng về một loại chứng khoán, về tổ chức phát hành chứng khoán nhằm tạo ảnh hưởng đến giá của loại chứng khoán đó sau khi đã thực hiện giao dịch và nắm giữ vị thế đối với loại chứng khoán đó;
e) Sử dụng các phương thức hoặc thực hiện các hành vi giao dịch khác để tạo cung cầu giả tạo, thao túng giá chứng khoán.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tiền từ 2.000.000.000 đồng đến 4.000.000.000 đồng hoặc phạt tù từ 02 năm đến 07 năm:
a) Có tổ chức;
b) Thu lợi bất chính 1.500.000.000 đồng trở lên;
c) Gây thiệt hại cho nhà đầu tư 3.000.000.000 đồng trở lên;
d) Tái phạm nguy hiểm.
3. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 250.000.000 đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm.
4. Pháp nhân thương mại phạm tội quy định tại Điều này, thì bị phạt như sau:
a) Phạm tội thuộc trường hợp quy định tại khoản 1 Điều này, thì bị phạt tiền từ 2.000.000.000 đồng đến 5.000.000.000 đồng;
b) Phạm tội thuộc trường hợp quy định tại khoản 2 Điều này, thì bị phạt tiền từ 5.000.000.000 đồng đến 10.000.000.000 đồng;
c) Phạm tội thuộc trường hợp quy định tại Điều 79 của Bộ luật này, thì bị đình chỉ hoạt động vĩnh viễn;
d) Pháp nhân thương mại còn có thể bị phạt tiền từ 500.000.000 đồng đến 2.000.000.000 đồng, cấm kinh doanh, cấm hoạt động trong một số lĩnh vực nhất định từ 01 năm đến 03 năm hoặc cấm huy động vốn từ 01 năm đến 03 năm.
Xử lý hành vi thao túng thị trường chứng khoán là một mắt xích cực kỳ quan trọng trong việc bảo vệ trật tự và niềm tin của nhà đầu tư vào hệ thống tài chính. Mức xử phạt hành chính hiện nay đủ sức răn đe: có thể lên đến 10 lần khoản thu trái pháp luật. Nghĩa là nếu một cá nhân hay tổ chức thu lợi bất chính 1 tỷ đồng từ hành vi thao túng, họ có thể bị phạt tới 10 tỷ đồng – chưa kể các biện pháp bổ sung khác như đình chỉ giao dịch, tước chứng chỉ hành nghề hoặc cấm huy động vốn trong một số lĩnh vực.
Nếu hành vi đủ nghiêm trọng về mặt hậu quả hoặc có tổ chức – ví dụ như gây thiệt hại cho nhà đầu tư trên 1 tỷ đồng, hoặc thu lợi bất chính trên 500 triệu đồng – người vi phạm có thể bị truy tố hình sự. Khi đó, không chỉ bị phạt tiền mà còn phải đối mặt với án tù. Thời gian phạt tù có thể kéo dài tới 7 năm tù giam nếu có tình tiết tăng nặng như tổ chức nhóm thao túng, tái phạm nguy hiểm hoặc gây thiệt hại rất lớn cho nhà đầu tư.
Đáng lưu ý là nhiều người tưởng rằng chỉ “giao dịch thử vài lệnh ảo” hay “chia sẻ tin đồn nội bộ” trên diễn đàn tài chính là vô hại. Nhưng thực tế, chỉ cần cơ quan chức năng xác minh được hành vi gây ảnh hưởng tới giá cổ phiếu mà không có mục đích đầu tư thật sự, hành vi đó hoàn toàn có thể bị quy vào “tạo cung cầu giả”, “thao túng giá”, và bị xử lý nghiêm.
Với pháp nhân thương mại – tức là các công ty, tổ chức – mức xử phạt còn khắt khe hơn. Ngoài khoản tiền phạt lên tới 10 tỷ đồng, doanh nghiệp có thể bị cấm hoạt động trong lĩnh vực tài chính, chứng khoán hoặc thậm chí bị đình chỉ hoạt động vĩnh viễn nếu vi phạm ở mức độ đặc biệt nghiêm trọng.
Pháp luật không chỉ dừng lại ở việc “phạt cho có”, mà hướng đến mục tiêu răn đe và thiết lập trật tự minh bạch cho thị trường – một nền tảng không thể thiếu để thu hút vốn và đầu tư trong dài hạn.
Tình huống thực tế
Vụ việc của ông Trịnh Văn Quyết – cựu Chủ tịch Tập đoàn FLC – được xem là một trong những minh họa rõ nét và điển hình nhất cho hành vi thao túng thị trường chứng khoán tại Việt Nam. Không chỉ bởi quy mô khổng lồ và mức độ ảnh hưởng sâu rộng, mà còn vì tính chất tinh vi và kéo dài trong nhiều năm, vụ án này đã phơi bày những lỗ hổng trong hệ thống giám sát tài chính và nhấn mạnh sự cần thiết của việc siết chặt kỷ cương thị trường.
Từ năm 2017 đến đầu 2022, ông Quyết đã chỉ đạo sử dụng danh nghĩa người thân, nhân viên và các pháp nhân liên quan để mở hàng loạt tài khoản chứng khoán, tiến hành mua bán khống và khớp lệnh nội bộ với mục tiêu chính là tạo cung cầu giả. Thông qua kỹ thuật này, giá cổ phiếu các doanh nghiệp trong hệ sinh thái FLC như FLC, ROS, ART, HAI, GAB liên tục được đẩy lên cao, tạo ra ảo tưởng về tiềm năng tăng trưởng và thu hút dòng tiền đầu cơ. Khi niềm tin của nhà đầu tư nhỏ lẻ bị cuốn theo đà tăng giá, nhóm thao túng đã âm thầm bán ra lượng lớn cổ phiếu và thu lợi bất chính hơn 723 tỷ đồng. Đằng sau hiện tượng giá cổ phiếu “tăng trần nhiều phiên liên tiếp” là một vở kịch được đạo diễn kỹ lưỡng – nơi người tham gia không hay biết mình đang trở thành khán giả trả giá đắt.
Những con số trên thị trường không phản ánh giá trị thực, mà chỉ là hệ quả của một chuỗi thao túng có tổ chức. Hậu quả để lại là rất lớn: nhiều nhà đầu tư cá nhân rơi vào cảnh thua lỗ nặng khi cổ phiếu mất giá đột ngột; niềm tin vào sự minh bạch của thị trường sụt giảm nghiêm trọng; trong khi hệ thống pháp lý buộc phải nhìn lại chính mình. Vụ án này không chỉ là một bài học riêng với giới đầu tư, mà còn là lời cảnh báo đối với cơ quan quản lý về tính cấp thiết của việc tăng cường giám sát giao dịch, kiểm soát giao dịch liên quan đến người nội bộ, và nâng cao trách nhiệm công bố thông tin.
Tháng 8 năm 2024, sau quá trình điều tra và xét xử, Tòa án Nhân dân TP Hà Nội đã tuyên phạt ông Trịnh Văn Quyết 21 năm tù, trong đó có 3 năm dành riêng cho hành vi thao túng chứng khoán – mức án mang tính răn đe rất mạnh trong bối cảnh các sai phạm tài chính có xu hướng ngày càng phức tạp và khó phát hiện. Không chỉ phải thi hành án tù, ông Quyết còn bị buộc bồi thường thiệt hại cho các nhà đầu tư và nộp lại toàn bộ số tiền thu lợi bất chính.
Nguồn: Báo Tuổi trẻ, Báo Dân trí
Kết luận
Hành vi thao túng thị trường chứng khoán không chỉ vi phạm nguyên tắc minh bạch và công bằng trong giao dịch, mà còn tiềm ẩn nguy cơ gây thiệt hại nghiêm trọng cho nhà đầu tư và toàn bộ thị trường. Pháp luật Việt Nam hiện đã có hệ thống quy định khá đầy đủ để xử lý hành vi này – từ xử phạt hành chính đến truy cứu trách nhiệm hình sự, tùy vào mức độ vi phạm và hậu quả gây ra. Do đó, mọi tổ chức, cá nhân tham gia thị trường chứng khoán cần hiểu rõ ranh giới pháp lý và tuân thủ nghiêm túc để tránh rơi vào tình trạng vi phạm mà không lường trước được hậu quả.
