Trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, các loại hình tác phẩm văn học, khoa học và báo chí được pháp luật bảo vệ quyền tác giả nếu đáp ứng điều kiện theo quy định. Giáo trình và tác phẩm báo chí cũng là hai nhóm nội dung thường được sử dụng rộng rãi trong môi trường học thuật và truyền thông. Việc xác định hai loại hình này có được bảo hộ quyền tác giả hay không có ý nghĩa rất lớn trong việc đảm bảo quyền lợi cho người sáng tạo.
1. Giáo trình và tác phẩm báo chí có thuộc đối tượng được bảo hộ quyền tác giả không?
Điểm a và điểm c khoản 1 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, được sửa đổi bởi khoản 5 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ 2009, quy định như sau:
Điều 14. Các loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả
1. Tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học được bảo hộ bao gồm:
a) Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và tác phẩm khác được thể hiện dưới dạng chữ viết hoặc ký tự khác;
...
c) Tác phẩm báo chí;
...
Theo đó, giáo trình, bao gồm các tài liệu giảng dạy được xây dựng hệ thống hóa, có tính chuyên môn và sáng tạo, là một trong những loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả. Tương tự, tác phẩm báo chí như phóng sự, ghi nhanh, điều tra, bình luận… cũng được xem là tác phẩm có tính sáng tạo cá nhân, được bảo vệ theo pháp luật.
Tuy nhiên, cần lưu ý: tin tức thời sự thuần túy đưa tin ngắn hằng ngày, chỉ mang tính cung cấp thông tin mà không có dấu ấn sáng tạo của tác giả thì không được bảo hộ quyền tác giả. Điều này giúp phân biệt rõ giữa thông tin phổ biến và sản phẩm trí tuệ mang tính sáng tạo.
Tình huống giả định
Tháng 3/2024, Giảng viên Nguyễn Thị Kim Ngân tại Trường Đại học Văn Hiến biên soạn một bộ giáo trình môn Truyền thông đại chúng với 12 chương, có kết cấu rõ ràng và đúc kết từ kinh nghiệm giảng dạy, nghiên cứu của cá nhân cô trong suốt 10 năm. Sau khi xuất bản nội bộ cho sinh viên, giáo trình này bị một trung tâm luyện thi tại TP. Hồ Chí Minh sao chép gần như toàn bộ nội dung, chỉnh sửa sơ sài phần mở đầu rồi sử dụng để mở khóa học có thu phí.
Phát hiện sự việc, cô Ngân lập tức gửi đơn yêu cầu xử lý vi phạm đến Thanh tra Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Cơ quan chức năng xác định giáo trình của cô Ngân là tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả theo Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ, việc sao chép của trung tâm luyện thi là hành vi vi phạm bản quyền, buộc trung tâm phải gỡ bỏ tài liệu, xin lỗi công khai và bồi thường thiệt hại.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Sách báo đã mua, photo lại có vi phạm không?
Điểm a khoản 1 và khoản 2 Điều 25 Luật Sở hữu trí tuệ 2005, được sửa đổi bởi khoản 6 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ 2009, quy định như sau:
Điều 25. Các trường hợp sử dụng tác phẩm đã công bố không phải xin phép, không phải trả tiền nhuận bút, thù lao
1. Các trường hợp sử dụng tác phẩm đã công bố không phải xin phép, không phải trả tiền nhuận bút, thù lao bao gồm:
a) Tự sao chép một bản nhằm mục đích nghiên cứu khoa học, giảng dạy của cá nhân;
...
2. Tổ chức, cá nhân sử dụng tác phẩm quy định tại khoản 1 Điều này không được làm ảnh hưởng đến việc khai thác bình thường tác phẩm, không gây phương hại đến các quyền của tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả; phải thông tin về tên tác giả và nguồn gốc, xuất xứ của tác phẩm.
...
Theo quy định trên, việc photo, sao chép tài liệu chỉ được miễn trách nhiệm pháp lý nếu phục vụ mục đích cá nhân như nghiên cứu khoa học, giảng dạy, không nhằm mục đích thương mại, đồng thời phải ghi rõ tên tác giả và nguồn gốc. Nếu hành vi sao chép không tuân thủ các điều kiện này, ví dụ như photo hàng loạt để bán, lưu hành nội bộ một cách có tổ chức, có thu phí… thì đó là hành vi vi phạm quyền tác giả.
Việc mua một cuốn sách hoặc tài liệu không đồng nghĩa với việc được toàn quyền sao chép hay khai thác nội dung đó. Bản quyền tác phẩm vẫn thuộc về tác giả hoặc chủ sở hữu quyền tác giả.
Tình huống giả định
Trong mùa ôn thi tốt nghiệp năm 2025, Trung tâm Luyện thi Thành Công ở TP. Thủ Đức đã mua 20 bản sách luyện thi môn Văn từ Nhà xuất bản Giáo dục và tiến hành photo nguyên văn toàn bộ nội dung, đóng thành tập để bán lại cho học sinh với giá rẻ hơn. Hành vi này bị một giảng viên là đồng tác giả phát hiện và phản ánh lên Thanh tra Sở Văn hóa và Thể thao TP.HCM.
Sau khi kiểm tra, cơ quan chức năng xác định việc sao chép, phân phối tài liệu của trung tâm không nằm trong nhóm được miễn trừ theo Điều 25 Luật Sở hữu trí tuệ. Trung tâm bị xử phạt hành chính, buộc tiêu hủy toàn bộ tài liệu sao chép trái phép và bồi thường thiệt hại cho tác giả theo quy định pháp luật.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Giáo trình và tác phẩm báo chí là những loại hình tác phẩm được bảo hộ quyền tác giả theo quy định của Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành. Việc photo, sao chép sách, tài liệu chỉ được thực hiện trong phạm vi cá nhân, không mang mục đích thương mại và phải đảm bảo không làm ảnh hưởng đến quyền lợi của tác giả hoặc chủ sở hữu tác phẩm.
