Trong bối cảnh các hoạt động xã hội ngày càng phụ thuộc vào công nghệ, dữ liệu điện tử đã trở thành một dạng thông tin quan trọng trong quá trình điều tra và xét xử hình sự. Từ tin nhắn, email, camera giám sát cho đến nhật ký truy cập máy chủ, các dữ liệu này có thể giúp cơ quan tố tụng xác minh hành vi phạm tội và người thực hiện. Pháp luật hiện hành đã có những quy định cụ thể để công nhận, sử dụng và đánh giá giá trị pháp lý của dữ liệu điện tử trong tố tụng hình sự.
Dữ liệu điện tử trong tố tụng hình sự là gì và được lấy từ nguồn nào?
Khoản 1 và Khoản 2 Điều 99 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 99. Dữ liệu điện tử
Dữ liệu điện tử là ký hiệu, chữ viết, chữ số, hình ảnh, âm thanh hoặc dạng tương tự được tạo ra, lưu trữ, truyền đi hoặc nhận được bởi phương tiện điện tử.
Dữ liệu điện tử được thu thập từ phương tiện điện tử, mạng máy tính, mạng viễn thông, trên đường truyền và các nguồn điện tử khác.
Dữ liệu điện tử bao gồm nhiều dạng thông tin kỹ thuật số như tin nhắn điện thoại, email, camera an ninh, bản ghi âm cuộc gọi, nhật ký truy cập hệ thống… Những dữ liệu này được tạo ra trong môi trường số và thường gắn với các hành vi, tương tác của con người thông qua thiết bị điện tử. Trong tố tụng hình sự, việc thu thập và sử dụng các dữ liệu điện tử này là rất cần thiết, đặc biệt với các tội phạm sử dụng công nghệ như lừa đảo qua mạng, đánh bạc trực tuyến, truyền bá văn hóa phẩm đồi trụy… Tuy nhiên, việc thu thập phải tuân thủ đúng trình tự, thủ tục pháp luật để đảm bảo giá trị sử dụng hợp pháp trong quá trình điều tra và xét xử.
Tình huống giả định
-
Công an tỉnh Bình Phước khởi tố vụ án đánh bạc trực tuyến
Tháng 4/2025, Công an tỉnh Bình Phước khởi tố vụ án đánh bạc trực tuyến có tổ chức với hàng chục người tham gia qua app và website cá cược. -
Cơ quan công an thu thập dữ liệu điện tử
Trong quá trình điều tra, cơ quan công an thu thập dữ liệu điện tử từ thiết bị cá nhân và máy chủ nhà mạng, gồm: giao dịch ngân hàng, tin nhắn, IP truy cập, bản ghi cuộc gọi... Các dữ liệu cho thấy Nguyễn Văn Trí là người cầm đầu đường dây. -
Dữ liệu điện tử được trích xuất, sao lưu, lập biên bản đúng quy định
Dữ liệu điện tử được trích xuất, sao lưu, lập biên bản đúng quy định và đưa vào hồ sơ vụ án. Hội đồng xét xử chấp nhận các dữ liệu này là chứng cứ hợp pháp để truy tố. -
Cơ sở pháp lý
Khoản 1 và 2 Điều 99 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Dữ liệu điện tử trong tố tụng hình sự có giá trị không?
Khoản 3 Điều 99 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 99. Dữ liệu điện tử
...
3. Giá trị chứng cứ của dữ liệu điện tử được xác định căn cứ vào cách thức khởi tạo, lưu trữ hoặc truyền gửi dữ liệu điện tử; cách thức bảo đảm và duy trì tính toàn vẹn của dữ liệu điện tử; cách thức xác định người khởi tạo và các yếu tố phù hợp khác.
Không phải mọi dữ liệu điện tử đều đương nhiên có giá trị pháp lý trong tố tụng hình sự. Để được xem là chứng cứ hợp pháp, dữ liệu đó cần được thu thập đúng thủ tục và phải đảm bảo các yếu tố như: dữ liệu không bị chỉnh sửa, có thể truy vết nguồn gốc rõ ràng, xác định được người đã tạo ra hoặc gửi đi. Ngoài ra, tính toàn vẹn – tức là dữ liệu phải còn nguyên vẹn, không bị can thiệp trong quá trình lưu trữ – là yếu tố đặc biệt quan trọng để bảo đảm giá trị chứng minh của dữ liệu điện tử. Những dữ liệu thiếu các điều kiện này có thể bị loại trừ khỏi hồ sơ tố tụng hoặc không được sử dụng để buộc tội.
Tình huống giả định
-
Vụ án truyền bá thông tin giả mạo trên mạng xã hội
Tháng 2/2025, Công an tỉnh Vĩnh Long điều tra vụ án truyền bá thông tin giả mạo trên mạng xã hội nhằm bôi nhọ danh dự người khác. -
Cơ quan điều tra thu thập dữ liệu
Bị can Nguyễn Thành Vỹ bị cáo buộc sử dụng tài khoản Facebook ẩn danh để đăng tải bài viết, video sai sự thật. Cơ quan điều tra thu thập dữ liệu từ Facebook, nhật ký truy cập và email đăng ký. -
Tòa án công nhận các dữ liệu này
Cơ quan giám định kỹ thuật số xác minh dữ liệu có nguồn gốc từ địa chỉ IP nhà Vỹ, không chỉnh sửa, được sao lưu đúng quy trình. Tòa án công nhận các dữ liệu này là chứng cứ điện tử hợp pháp. -
Cơ sở pháp lý
Khoản 3 Điều 99 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Dữ liệu điện tử ngày càng trở thành loại chứng cứ quan trọng trong các vụ án hình sự có yếu tố công nghệ hoặc được thực hiện qua môi trường mạng. Theo quy định hiện hành, dữ liệu điện tử được chấp nhận là chứng cứ nếu được thu thập hợp pháp, đảm bảo tính toàn vẹn và truy vết được nguồn gốc khởi tạo. Đồng thời, dữ liệu phải phản ánh đúng sự thật và đáp ứng đầy đủ điều kiện pháp lý để có giá trị chứng minh trong quá trình điều tra và xét xử.
