Di chúc là phương tiện để người lập phân chia tài sản sau khi qua đời, giúp bảo vệ quyền và nguyện vọng cá nhân. Tuy nhiên, nếu người lập di chúc viết khi không tỉnh táo, không tự do, pháp luật sẽ không công nhận giá trị. Việc xác định trạng thái tinh thần của người lập khi lập di chúc rất quan trọng để xác thực hiệu lực pháp lý.
1. Di chúc được lập khi không tỉnh táo có hiệu lực không?
Căn cứ vào Khoản 1 Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015 quy định cụ thể như sau:
Điều 630. Di chúc hợp pháp
1. Di chúc hợp pháp phải có đủ các điều kiện sau đây:a) Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép;
b) Nội dung của di chúc không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật.
...
Theo quy định trên, để một bản di chúc được coi là hợp pháp, trước hết người lập phải hoàn toàn tỉnh táo, minh mẫn và không chịu bất kỳ sự tác động nào từ người khác. Nếu người lập đang trong tình trạng rối loạn tâm thần, mê sảng, hoặc bị cưỡng ép, dụ dỗ thì không thể xem di chúc là ý chí của người đó. Trong trường hợp có tranh chấp, người thừa kế hoặc người có quyền lợi liên quan có thể yêu cầu giám định y khoa, thu thập chứng cứ chứng minh người lập di chúc không đủ điều thực hiện việc theo ý muốn của mình tại thời điểm lập để đề nghị Tòa tuyên di chúc vô hiệu.
Tình huống giả định
Ông Nguyễn Văn Tình, 81 tuổi, mắc bệnh mất trí nhớ giai đoạn nặng và đã nằm điều trị nội trú tại bệnh viện tâm thần hơn một năm. Trong khoảng thời gian xuất viện về nhà, ông được người cháu đưa đến văn phòng công chứng để lập di chúc, với nội dung để lại toàn bộ nhà và đất cho người cháu này. Sau khi ông Tình qua đời, hai người con của ông khởi kiện lên Tòa án, yêu cầu tuyên di chúc vô hiệu vì cho rằng tại thời điểm lập di chúc, ông không còn khả năng nhận thức.
Tòa án thụ lý vụ việc và yêu cầu giám định lại hồ sơ y tế, kết hợp lời khai của nhân viên y tế, hàng xóm và bác sĩ điều trị. Kết quả cho thấy ông Tình ở thời điểm lập di chúc vẫn còn biểu hiện mất phương hướng, không nhận biết được người thân, địa điểm và thời gian. Tòa án tuyên bố di chúc vô hiệu toàn bộ do không đáp ứng điều kiện về năng lực hành vi dân sự tại thời điểm lập, và tài sản của ông Tình được chia thừa kế theo pháp luật.
(Đây là tình huống giả định mang tính chất minh họa)
2. Di chúc bị tuyên vô hiệu sẽ được xử lý thế nào?
Căn cứ vào điểm b khoản 1 Điều 650 Bộ luật Dân sự 2015 quy định cụ thể như sau:
Điều 650. Những trường hợp thừa kế theo pháp luật
1. Thừa kế theo pháp luật được áp dụng trong trường hợp sau đây:
...b) Di chúc không hợp pháp;
...
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:a) Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết;
b) Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại;
c) Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
2. Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau.
3. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.
Nếu Tòa án xác định rằng di chúc không hợp lệ do người lập không tỉnh táo hoặc bị cưỡng ép thì toàn bộ di chúc đó sẽ không có giá trị pháp lý. Khi đó, di sản sẽ được chia theo pháp luật – tức là chia theo hàng thừa kế, thứ tự ưu tiên được quy định tại Điều 651 Bộ luật Dân sự. Các thành viên như vợ, chồng, cha mẹ, con cái sẽ được chia đều phần di sản.
Tình huống giả định
Bà Lê Thị Phượng, 76 tuổi, sống cùng một người cháu trai và bị bệnh Parkinson nặng khiến khả năng vận động và giao tiếp hạn chế. Một ngày trước khi nhập viện cấp cứu, bà được người cháu thuê người soạn sẵn di chúc và chỉ ký tên. Di chúc này không có chữ viết tay, không có người làm chứng và được công chứng vội vàng. Trong di chúc, bà Phượng để lại toàn bộ đất đai cho người cháu này. Sau khi bà qua đời, người em gái bà và các cháu ruột khác không được chia tài sản đã nộp đơn lên Tòa án yêu cầu tuyên di chúc vô hiệu.
Tòa án mở phiên xét xử và cho trưng cầu giám định chữ ký, thu thập hồ sơ bệnh án và lời khai của hàng xóm. Các kết quả cho thấy bà Phượng khi đó không còn đủ khả năng nhận thức để lập di chúc và không đọc được nội dung văn bản. Tòa án tuyên bố di chúc vô hiệu hoàn toàn vì vi phạm điều kiện về năng lực hành vi và hình thức không đúng quy định. Tài sản của bà được chia cho các hàng thừa kế theo quy định tại Điều 651 BLDS, đảm bảo công bằng và đúng pháp luật.
(Đây là tình huống giả định mang tính chất minh họa)
Kết luận
Di chúc chỉ có hiệu lực khi người lập minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện tại thời điểm lập. Nếu bị bệnh, mất nhận thức hoặc bị ép buộc, di chúc sẽ bị tuyên vô hiệu theo quy định của pháp luật. Khi đó, di sản sẽ được chia theo quy định của pháp luật về thừa kế nhằm bảo vệ quyền lợi của những người có liên quan.
