Trong quan hệ gia đình, con nuôi và cha mẹ nuôi có thể phát sinh quyền và nghĩa vụ giống như con ruột nếu việc nuôi con được xác lập hợp pháp. Điều này đặc biệt quan trọng trong lĩnh vực thừa kế. Việc con nuôi có được hưởng di sản hay không, phụ thuộc vào nhiều yếu tố như quan hệ pháp lý và ý chí của người để lại di sản.
1. Khi nào con nuôi được hưởng di sản thừa kế?
Khoản 1 Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:
a) Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết;
...
Như vậy, nếu con nuôi được đăng ký hợp pháp, người con này sẽ thuộc hàng thừa kế thứ nhất và có quyền được hưởng di sản thừa kế của cha mẹ nuôi nếu người để lại di sản chết không để lại di chúc. Ngoài ra, nếu người để lại di sản có lập di chúc và ghi tên con nuôi trong di chúc, thì người này vẫn có quyền thừa kế theo di chúc, không phân biệt con nuôi hay con đẻ.
Tình huống giả định
- Ông Hải và bà Thu nhận chị Lan làm con nuôi
Ông Lê Văn Hải, trú tại phường Tân Ninh, tỉnh Tây Ninh qua đời sau thời gian dài điều trị bệnh. Trước đó, ông Hải và vợ là bà Nguyễn Thị Thu đã làm thủ tục nhận nuôi hợp pháp chị Lê Thị Ngọc Lan từ khi chị mới 2 tuổi. Gia đình sống hòa thuận nhiều năm, cùng nhau tạo dựng một căn nhà hai tầng và một mảnh đất vườn rộng hơn 300 m². Sau khi ông Hải mất, bà Thu thông báo sẽ thực hiện thủ tục khai nhận di sản thừa kế theo quy định pháp luật. - Chị Lan được nhận phần thừa kế từ ông Hải
Tại buổi làm việc với Văn phòng công chứng, bà Thu và chị Lan có mặt để nghe công bố nội dung di chúc mà ông Hải đã lập từ 3 năm trước. Trong di chúc, ông Hải ghi rõ để lại toàn bộ phần tài sản thuộc sở hữu của mình, gồm 1/2 căn nhà và 1/2 mảnh đất cho bà Thu và chị Lan đồng thừa hưởng theo tỷ lệ ngang nhau. Cán bộ công chứng xác nhận di chúc hợp pháp và giải thích quyền thừa kế của con nuôi được pháp luật bảo vệ tương tự con đẻ. -
Chị Lan tiến hành làm thủ tục nhận thừa kế
Văn phòng công chứng hướng dẫn bà Thu và chị Lan hoàn thiện hồ sơ sang tên quyền sử dụng đất và quyền sở hữu nhà ở. Việc phân chia tài sản diễn ra thuận lợi, không phát sinh tranh chấp, đồng thời được chính quyền địa phương xác nhận để đảm bảo giá trị pháp lý của các giấy tờ.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Trường hợp nào con nuôi không được nhận di sản?
Điều 651, Điều 652, Điều 653, Điều 621 Bộ luật Dân sự 2015 quy định như sau:
Điều 651. Người thừa kế theo pháp luật
1. Những người thừa kế theo pháp luật được quy định theo thứ tự sau đây:
a) Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết;
b) Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại;
c) Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
2. Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau.
3. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.
...
Điều 652. Thừa kế thế vị
Trường hợp con của người để lại di sản chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì cháu được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của cháu được hưởng nếu còn sống; nếu cháu cũng chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì chắt được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của chắt được hưởng nếu còn sống.
...
Điều 653. Quan hệ thừa kế giữa con nuôi và cha nuôi, mẹ nuôi và cha đẻ, mẹ đẻ
Con nuôi và cha nuôi, mẹ nuôi được thừa kế di sản của nhau và còn được thừa kế di sản theo quy định tại Điều 651 và Điều 652 của Bộ luật này.
...
Điều 621. Người không được quyền hưởng di sản
1. Những người sau đây không được quyền hưởng di sản:
a) Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ hoặc về hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của người đó;
b) Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản;
c) Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ phần di sản mà người thừa kế đó có quyền hưởng;
d) Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản người để lại di sản trong việc lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, huỷ di chúc, che giấu di chúc nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người để lại di sản.
2. Những người quy định tại khoản 1 Điều này vẫn được hưởng di sản, nếu người để lại di sản đã biết hành vi của những người đó, nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di chúc.
Trường hợp người con nuôi không làm thủ tục hợp pháp hoặc không được ghi nhận trong quyết định công nhận con nuôi thì không được pháp luật bảo vệ trong quan hệ thừa kế. Ngoài ra, nếu con nuôi có hành vi vi phạm đạo đức nghiêm trọng, cố ý gây hại cho người để lại di sản thì cũng bị loại khỏi danh sách thừa kế.
Tình huống giả định
- Ông Bảo và anh Phúc chấm dứt quan hệ nuôi con nuôi
Ông Trần Văn Bảo, trú tại phường Tân An, tỉnh Tây Ninh, qua đời do tai nạn giao thông. Trước đây, ông Bảo từng nhận nuôi hợp pháp anh Nguyễn Minh Phúc khi anh mới 5 tuổi. Tuy nhiên, từ năm 2020, do mâu thuẫn gia đình, ông Bảo và anh Phúc đã làm thủ tục chấm dứt việc nuôi con nuôi tại UBND cấp xã. Sau thời điểm đó, hai bên không còn quan hệ pháp lý về con nuôi – cha mẹ nuôi theo quy định. - Anh Phúc yêu cầu được chia thừa kế
Khi họ hàng của ông Bảo tiến hành thủ tục khai nhận di sản gồm một căn nhà và mảnh đất hơn 200 m², anh Phúc cho rằng mình vẫn là con nuôi cũ nên đến yêu cầu được chia thừa kế. Tuy nhiên, cán bộ Văn phòng công chứng kiểm tra hồ sơ và giải thích rằng, quan hệ con nuôi đã chấm dứt từ năm 2020 nên anh Phúc không còn quyền thừa kế theo pháp luật đối với tài sản của ông Bảo. -
Anh Phúc không được chia thừa kế
Gia đình ông Bảo thống nhất phân chia di sản cho các đồng thừa kế hợp pháp gồm mẹ ruột, vợ và con đẻ của ông. Anh Phúc không có quyền và nghĩa vụ gì trong việc thừa kế tài sản này. Việc phân chia được lập thành văn bản, có xác nhận của chính quyền địa phương để hoàn tất thủ tục sang tên.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Con nuôi được hưởng di sản thừa kế nếu có quyết định công nhận hợp pháp và không thuộc các trường hợp bị truất quyền thừa kế. Trong trường hợp này, quyền thừa kế của con nuôi ngang hàng với con đẻ. Tuy nhiên, nếu không có quan hệ nuôi con hợp pháp, người con nuôi sẽ không có quyền thừa kế theo pháp luật.
