Trong xã hội hiện đại, khi tốc độ cuộc sống ngày càng nhanh, nhiều người con vì bận rộn công việc đã quên đi vai trò và trách nhiệm với cha mẹ già yếu. Không ít trường hợp cha mẹ sống cô đơn, bệnh tật mà không được chăm sóc đúng mực, bị bỏ mặc trong chính ngôi nhà của mình. Pháp luật Việt Nam đã ghi nhận và điều chỉnh những hành vi này, không chỉ dưới góc nhìn đạo đức mà còn xác định rõ đây là một dạng của bạo lực gia đình nếu người bị bỏ rơi là người cao tuổi, không có khả năng tự chăm sóc. Việc bảo vệ quyền lợi của người già không chỉ là bổn phận, mà còn là yêu cầu pháp lý cụ thể trong hệ thống luật hiện hành.
1. Bỏ mặc cha mẹ già yếu có phải là vi phạm pháp luật?
Quy định này được nêu tại khoản 1 Điều 3 Luật Phòng, chống bạo lực gia đình 2022, cụ thể:
Luật Phòng, chống bạo lực gia đình 2022
Điều 3. Hành vi bạo lực gia đình
1. Hành vi bạo lực gia đình bao gồm:
...
d) Bỏ mặc, không quan tâm; không nuôi dưỡng, chăm sóc thành viên gia đình là trẻ em, phụ nữ mang thai, phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi, người cao tuổi, người khuyết tật, người không có khả năng tự chăm sóc; không giáo dục thành viên gia đình là trẻ em;
...
Hành vi bạo lực gia đình không chỉ giới hạn ở những hành động thể chất như đánh đập, hành hạ mà còn bao gồm cả những hành vi tiêu cực như bỏ mặc, không quan tâm, không nuôi dưỡng. Theo quy định của Luật Phòng, chống bạo lực gia đình 2022, việc không chăm sóc cha mẹ già yếu, nếu người này thuộc nhóm người cao tuổi hoặc không có khả năng tự chăm sóc thì được xem là hành vi bạo lực gia đình.
Việc bỏ mặc cha mẹ già yếu có thể xuất phát từ sự vô tâm, thiếu trách nhiệm, hoặc thậm chí cố ý từ chối nghĩa vụ đạo lý, nghĩa vụ pháp lý trong gia đình. Trong nhiều trường hợp, người già bị bỏ rơi trong tình trạng bệnh tật, không được chăm sóc y tế, thiếu ăn, thiếu thốn tình cảm, dẫn đến ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe thể chất và tinh thần. Đó chính là lý do vì sao pháp luật hiện hành đã mở rộng khái niệm bạo lực gia đình theo hướng bao quát hơn, chú trọng đến các yếu tố tinh thần và trách nhiệm chăm sóc trong gia đình.
Ngoài ra, Luật Người cao tuổi cũng xác định rõ nghĩa vụ của con cháu trong việc phụng dưỡng, chăm lo cha mẹ. Bất kỳ hành vi nào thể hiện sự bỏ rơi, lãng quên, không quan tâm cha mẹ, nhất là khi họ đang cần chăm sóc, đều là hành vi vi phạm pháp luật và có thể bị xử lý bằng các hình thức khác nhau tùy theo mức độ vi phạm.
Tình huống giả định
Ông Hậu, 78 tuổi, sống một mình trong căn nhà cấp 4 cũ ở quê sau khi vợ mất. Sức khỏe ông yếu, thường xuyên đau ốm, đi lại khó khăn. Ông có ba người con – ai cũng có gia đình riêng và sống ổn định ở thành phố. Dù vậy, suốt nhiều năm, không ai về thăm hay hỗ trợ ông chi phí sinh hoạt hay thuốc men.
Nhiều lần ông gọi nhờ mua giúp thuốc, hay xin ít tiền sửa lại mái nhà dột, các con đều viện lý do bận rộn, không rảnh. Người con trai cả còn nói thẳng: “Già rồi thì lo sống đơn giản, tụi con còn lo cho con cái.” Từ đó, ông Hậu gần như bị cắt liên lạc.
Người dân xung quanh ai cũng xót xa vì thấy ông sống lủi thủi, bệnh cũng tự lo, ăn uống thất thường. Có lần ông ngã trong vườn, nằm một buổi mới có người phát hiện. Khi chính quyền địa phương đến kiểm tra theo chương trình hỗ trợ người cao tuổi, mới phát hiện ra tình trạng này kéo dài từ lâu.
Căn cứ vào quy định của Luật Phòng, chống bạo lực gia đình năm 2022, việc bỏ mặc người thân cao tuổi, không chăm sóc khi họ không còn khả năng tự lo cho bản thân được xem là hành vi bạo lực gia đình. Ba người con của ông Hậu bị xử phạt hành chính, đồng thời bị yêu cầu có trách nhiệm chu cấp, chăm sóc cha mình theo đúng quy định pháp luật.
(Đây chỉ là tình huống giả định nhằm minh hoạ quy định tại khoản 1 Điều 3 Luật Phòng, chống bạo lực gia đình 2022)
2. Con cái bỏ mặc không chăm sóc cha mẹ già yếu bị xử phạt hành chính thế nào?
Quy định này được nêu cụ thể tại Điều 53 Nghị định 144/2021/NĐ-CP:
Điều 53. Hành vi hành hạ, ngược đãi thành viên gia đình
1. Phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng đối với một trong những hành vi sau đây:
a) Đối xử tồi tệ với thành viên gia đình như: bắt nhịn ăn, nhịn uống, bắt chịu rét, mặc rách, không cho hoặc hạn chế vệ sinh cá nhân;
b) Bỏ mặc không chăm sóc thành viên gia đình là người cao tuổi, yếu, khuyết tật, phụ nữ có thai, phụ nữ nuôi con nhỏ.
2. Biện pháp khắc phục hậu quả:
Buộc xin lỗi công khai khi nạn nhân có yêu cầu đối với hành vi quy định tại khoản 1 Điều này.
Theo Điều 53 Nghị định 144/2021/NĐ-CP, hành vi bỏ mặc không chăm sóc cha mẹ già yếu, người không có khả năng tự chăm sóc có thể bị xử phạt vi phạm hành chính với mức tiền phạt từ 10 đến 20 triệu đồng. Đây là một mức phạt tương đối cao, phản ánh mức độ nghiêm trọng của hành vi vi phạm đạo lý và nghĩa vụ pháp lý trong gia đình.
Không dừng lại ở việc xử phạt tiền, người vi phạm còn có thể bị buộc thực hiện biện pháp khắc phục hậu quả. Theo quy định tại khoản 2 Điều 53, nếu người bị hại có yêu cầu, con cái có thể bị buộc phải xin lỗi công khai. Đây không chỉ là hình thức răn đe về mặt pháp lý mà còn mang ý nghĩa đạo đức xã hội sâu sắc, nhằm khôi phục danh dự và tinh thần cho người bị bỏ rơi.
Ngoài ra, theo Điều 6 Nghị định 144/2021/NĐ-CP, trong trường hợp cơ quan chức năng xác định hành vi bỏ mặc có dấu hiệu hình sự, hồ sơ vụ việc phải được chuyển đến cơ quan tiến hành tố tụng hình sự để xem xét trách nhiệm theo quy định của Bộ luật Hình sự. Nếu cơ quan tố tụng quyết định không khởi tố hoặc đình chỉ điều tra, hồ sơ sẽ quay lại để xử phạt hành chính theo các mức đã nêu.
Tình huống giả định
Bà Sáu, 82 tuổi, sống một mình trong căn nhà nhỏ ở Bình Dương. Bà có hai người con trai, đều đã lập gia đình và làm ăn ổn định tại TP.HCM. Từ ngày chồng mất, bà yếu hẳn, đi lại khó khăn, nhiều lần phải nằm viện vì tim mạch và thoái hóa khớp. Dù vậy, hai người con gần như không qua lại. Bà nhiều lần gọi nhờ đưa đi khám bệnh hoặc hỗ trợ chi phí thuốc men, nhưng chỉ nhận được những lời hứa suông.
Hàng xóm phát hiện bà sống trong cảnh thiếu thốn, bữa ăn thất thường, thậm chí mặc quần áo cũ rách. Khi địa phương tổ chức rà soát người cao tuổi khó khăn, cán bộ phát hiện sự việc và tiến hành xác minh. Qua đối chiếu, chính quyền xác định hai người con có khả năng chăm sóc nhưng cố tình bỏ mặc mẹ mình trong thời gian dài.
Căn cứ Điều 53 Nghị định 144/2021/NĐ-CP, UBND xã lập biên bản xử phạt mỗi người con 15 triệu đồng vì hành vi bỏ mặc người không có khả năng tự chăm sóc. Đồng thời, do bà Sáu có yêu cầu, họ buộc phải xin lỗi công khai trước tổ dân phố.
Vụ việc sau đó được chuyển lên cơ quan điều tra vì có dấu hiệu hình sự theo quy định tại Điều 6 của cùng Nghị định. Tuy nhiên, sau khi làm việc với cơ quan tố tụng, vụ án không bị khởi tố do chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm. Hồ sơ sau đó được trả về để tiếp tục xử lý hành chính theo đúng trình tự pháp luật.
(Đây chỉ là tình huống giả định nhằm mục đích minh hoạ Điều 53 Nghị định 144/2021/NĐ-CP)
Kết luận
Việc bỏ mặc cha mẹ khi họ đã già yếu không chỉ đi ngược lại đạo lý làm người mà còn là hành vi vi phạm pháp luật về việc bạo lực gia đình. Theo quy định hiện hành, con cái có nghĩa vụ chăm sóc, phụng dưỡng cha mẹ; nếu cố tình né tránh trách nhiệm này, người vi phạm có thể bị xử phạt hành chính với mức phạt lên đến 5 triệu đồng, tùy theo mức độ và hậu quả gây ra.
