Trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam, phụ nữ mang thai là nhóm đối tượng được hưởng nhiều chính sách nhân đạo đặc biệt. Những quy định này không chỉ thể hiện sự khoan dung mà còn nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của phụ nữ và trẻ em. Thực tế cho thấy, có nhiều trường hợp người bị kết án là nữ giới mang thai hoặc đang nuôi con nhỏ, từ đó được xem xét hoãn, miễn chấp hành hình phạt tù hoặc không áp dụng hình phạt tử hình. Việc này đặt ra nhiều vấn đề pháp lý cần hiểu đúng để bảo đảm việc áp dụng đúng người, đúng hoàn cảnh.
1. Cố tình mang thai có được hoãn chấp hành hình phạt không?
Căn cứ quy định tại khoản 1 Điều 67 Bộ luật Hình sự 2015:
Điều 67. Hoãn chấp hành hình phạt tù
1. Người bị xử phạt tù có thể được hoãn chấp hành hình phạt trong các trường hợp sau đây:
a) Bị bệnh nặng thì được hoãn cho đến khi sức khỏe được hồi phục;
b) Phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi, thì được hoãn cho đến khi con đủ 36 tháng tuổi;
c) Là người lao động duy nhất trong gia đình, nếu phải chấp hành hình phạt tù thì gia đình sẽ gặp khó khăn đặc biệt, được hoãn đến 01 năm, trừ trường hợp người đó bị kết án về các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội khác là tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng;
d) Bị kết án về tội phạm ít nghiêm trọng, do nhu cầu công vụ, thì được hoãn đến 01 năm.
...
Và theo Văn bản 01/2017/GĐ-TANDTC (tiểu mục 4 Mục II):
Văn bản 01/2017/GĐ-TANDTC
II. VỀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ, THI HÀNH ÁN HÌNH SỰ
...
4. Đối với người bị kết án là phụ nữ mà sau khi bị kết án họ liên tục có thai và sinh con để trốn tránh nghĩa vụ thi hành án phạt tù thì Tòa án có cho họ hoãn chấp hành hình phạt tù không?
Theo quy định tại điểm b khoản 1 Điều 61 Bộ luật hình sự năm 1999 (điểm b khoản 1 Điều 67 Bộ luật hình sự năm 2015) thì người bị xử phạt tù có thể được hoãn chấp hành hình phạt trong trường hợp“Phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi, thì được hoãn cho đến khi con đủ 36 tháng tuổi”.
Như vậy, nếu người bị kết án là phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi thì có thể được hoãn chấp hành hình phạt tù cho đến khi con đủ 36 tháng tuổi, không phân biệt họ cố tình có thai và sinh con liên tục để trốn tránh nghĩa vụ thi hành án phạt tù hay không.
Theo pháp luật hiện hành, phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi được xem là đối tượng đặc biệt cần được bảo vệ và được phép hoãn thi hành hình phạt tù. Điều luật không đặt ra yêu cầu phải chứng minh lý do mang thai là tự nhiên hay cố tình, bởi trọng tâm là quyền và sự phát triển của thai nhi và trẻ nhỏ, không phải là động cơ cá nhân của người phạm tội. Dù phụ nữ chủ động mang thai sau khi bị tuyên án, nếu thuộc trường hợp đang mang thai hoặc nuôi con nhỏ dưới 3 tuổi thì vẫn đủ điều kiện hoãn thi hành án.
Chính sách này thể hiện tính nhân đạo nhằm bảo đảm quyền sống, chăm sóc và nuôi dưỡng trẻ em được thực hiện đầy đủ, đồng thời giúp phụ nữ trong giai đoạn đặc biệt không phải chịu tác động tiêu cực từ việc thi hành án phạt tù.
Ví dụ thực tế:
Phụ nữ mang thai được giảm nhẹ hình phạt trong vụ án ma túy tại TP.HCM
Trong phiên tòa xét xử sơ thẩm tại TP.HCM, bị cáo Nguyễn Thị Huyền Trang (sinh năm 1996) bị truy tố về tội mua bán trái phép chất ma túy. Theo cáo trạng, Trang tham gia vận chuyển gần 1.000 viên ma túy tổng hợp theo sự chỉ đạo của người khác. Tuy nhiên, tại thời điểm bị bắt, Trang đang mang thai 8 tháng và đến khi xét xử đã mang thai 9 tháng.
Hội đồng xét xử xác định hành vi của bị cáo là nguy hiểm, đủ yếu tố cấu thành tội phạm nghiêm trọng. Tuy nhiên, xét thấy Trang đang mang thai gần đến ngày sinh, đồng thời thành khẩn khai báo, lần đầu phạm tội, nên Tòa đã áp dụng tình tiết giảm nhẹ theo quy định của pháp luật, đặc biệt là quy định nhân đạo đối với phụ nữ mang thai.
Kết quả, bị cáo Trang bị tuyên phạt 7 năm tù giam – mức án đã được giảm nhẹ so với khung hình phạt thông thường trong các vụ án tương tự. Đây là một trong những trường hợp thể hiện nguyên tắc khoan hồng và nhân đạo trong xét xử, đặc biệt với phụ nữ mang thai.
Nguồn: Báo Tuổi Trẻ
2. Phụ nữ có thai được miễn thi hành những hình phạt nào?
Theo khoản 4 Điều 36 Bộ luật Hình sự 2015:
Điều 36. Cải tạo không giam giữ
...
4. Trường hợp người bị phạt cải tạo không giam giữ không có việc làm hoặc bị mất việc làm trong thời gian chấp hành hình phạt này thì phải thực hiện một số công việc lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian cải tạo không giam giữ.
Thời gian lao động phục vụ cộng đồng không quá 04 giờ trong một ngày và không quá 05 ngày trong 01 tuần.
Không áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng đối với phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 06 tháng tuổi, người già yếu, người bị bệnh hiểm nghèo, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng.
Người bị kết án cải tạo không giam giữ phải thực hiện những nghĩa vụ quy định tại Luật thi hành án hình sự.
Và khoản 2, khoản 3 Điều 40 Bộ luật Hình sự 2015:
Điều 40. Tử hình
...
2. Không áp dụng hình phạt tử hình đối với người dưới 18 tuổi khi phạm tội, phụ nữ có thai, phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi hoặc người đủ 75 tuổi trở lên khi phạm tội hoặc khi xét xử.
3. Không thi hành án tử hình đối với người bị kết án nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây:
a) Phụ nữ có thai hoặc phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi;
b) Người đủ 75 tuổi trở lên;
c) Người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn.
...
Pháp luật hình sự Việt Nam có quy định đặc biệt nhằm bảo vệ phụ nữ trong thời kỳ mang thai và nuôi con nhỏ, thể hiện sự nhân đạo và tôn trọng quyền con người. Cụ thể, nếu người bị kết án là phụ nữ đang mang thai hoặc nuôi con dưới 6 tháng tuổi thì không bị áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng. Điều này nhằm đảm bảo người mẹ có thời gian chăm sóc con trong giai đoạn cần thiết, tránh ảnh hưởng tiêu cực đến thể chất và tinh thần của cả mẹ và bé.
Ngoài ra, với hình phạt tử hình – mức án cao nhất trong hệ thống hình phạt – pháp luật quy định không áp dụng và không thi hành đối với phụ nữ đang mang thai hoặc nuôi con dưới 36 tháng tuổi, dù phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Mục tiêu là tránh gây tổn thương cho trẻ nhỏ – đối tượng không có lỗi nhưng sẽ chịu hệ quả gián tiếp nếu mẹ bị thi hành án tử hình.
Ví dụ thực tế:
Người phụ nữ mang thai 8 lần để trốn thi hành án ma túy suốt hơn 10 năm
Tại tỉnh Đắk Lắk, cơ quan chức năng phát hiện trường hợp Nguyễn Thị Thành (sinh năm 1987, trú tại huyện Krông Năng) liên tiếp mang thai và sinh con 8 lần trong hơn 10 năm qua để trốn tránh thi hành án phạt tù về tội buôn bán ma túy. Sau khi bị kết án tù giam vào năm 2011, Thành không chấp hành án mà lần lượt mang thai, sinh con và nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi – lý do khiến cơ quan thi hành án buộc phải liên tục hoãn thi hành án theo quy định nhân đạo của pháp luật hình sự.
Đến tháng 9/2024, khi người con nhỏ nhất của Thành đã đủ 36 tháng tuổi, bà không còn đủ điều kiện được hoãn thi hành án theo quy định. Cơ quan thi hành án đã lập tức triển khai biện pháp cưỡng chế và bắt giữ Nguyễn Thị Thành để buộc chấp hành bản án. Ngoài ra, các cơ quan chức năng cũng đã tăng cường theo dõi, áp dụng biện pháp giám sát để đảm bảo việc thi hành án không tiếp tục bị trì hoãn.
Nguồn: Báo Gia đình & Xã hội
3. Có thai có phải là tình tiết giảm nhẹ hình phạt không?
Điểm n khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự 2015:
Điều 51. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
- Các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:
...
n) Người phạm tội là phụ nữ có thai;
...
Việc phụ nữ mang thai trong thời điểm bị xét xử được pháp luật Việt Nam xem là một trong những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Đây là cách tiếp cận mang tính nhân đạo và thực tiễn, khi xét đến điều kiện sức khỏe của bị cáo cũng như quyền lợi hợp pháp của thai nhi – một chủ thể chưa có hành vi vi phạm nhưng cần được pháp luật bảo vệ. Thai phụ thường có tâm lý, thể trạng và nhu cầu chăm sóc đặc biệt, do đó Hội đồng xét xử cần cân nhắc toàn diện để đưa ra mức án phù hợp, bảo đảm vừa răn đe vừa nhân đạo.
Tình tiết mang thai có thể được áp dụng trong giai đoạn xét xử hoặc khi quyết định mức hình phạt cụ thể, giúp giảm nhẹ một phần trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, việc giảm nhẹ này không đồng nghĩa với việc miễn trách nhiệm, mà nhằm tạo điều kiện để bị cáo thực hiện nghĩa vụ cải tạo trong môi trường phù hợp hơn, đồng thời đảm bảo quyền được sống và phát triển của thai nhi trong giai đoạn đầu đời.
Ví dụ thực tế:
Võ Thị Thanh Mai được giảm án vì đang mang thai dù không kháng cáo
Trong vụ án lừa đảo xảy ra tại Công ty Địa ốc Alibaba, bị cáo Võ Thị Thanh Mai (vợ của Nguyễn Thái Luyện, Chủ tịch HĐQT công ty) ban đầu bị Tòa án nhân dân TP.HCM tuyên phạt 27 năm tù về hai tội danh: lừa đảo chiếm đoạt tài sản và rửa tiền. Tuy nhiên, trong phiên tòa phúc thẩm vào tháng 5/2023, bản án của Mai được giảm xuống còn 18 năm tù cho tội lừa đảo và 5 năm tù cho tội rửa tiền, tổng hợp hình phạt là 23 năm tù – giảm 4 năm so với phán quyết ban đầu.
Dù không kháng cáo, Võ Thị Thanh Mai được Tòa cấp phúc thẩm xem xét giảm án vì có thái độ ăn năn, thành khẩn khai báo, đồng thời tự nguyện khắc phục một phần hậu quả và có con còn nhỏ. Những tình tiết này được đánh giá là tình tiết giảm nhẹ, phù hợp với quy định tại Điều 51 Bộ luật Hình sự, cho phép Tòa án cân nhắc giảm nhẹ hình phạt ngay cả khi bị cáo không kháng cáo.
Nguồn: Báo Dân Trí
4. Kết luận
Pháp luật Việt Nam có nhiều quy định nhân đạo dành cho phụ nữ mang thai, kể cả trong giai đoạn chấp hành án hình sự. Dù việc mang thai là chủ động hay không, nếu đủ điều kiện thì phụ nữ vẫn được hoãn thi hành hình phạt tù, được miễn hình phạt tử hình hoặc lao động phục vụ cộng đồng, đồng thời được xem xét giảm nhẹ khi xét xử. Những chính sách này vừa đảm bảo thực thi công lý, vừa bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của phụ nữ và trẻ em.
