Chứng cứ là căn cứ pháp lý quan trọng giúp cơ quan tố tụng xác định sự thật khách quan trong một vụ án hình sự. Mọi kết luận về hành vi phạm tội, người thực hiện và các tình tiết liên quan đều phải dựa vào chứng cứ thu thập đúng quy định. Pháp luật đã nêu rõ khái niệm và điều kiện để chứng cứ có giá trị pháp lý trong quá trình điều tra, truy tố và xét xử.
Chứng cứ trong vụ án hình sự được hiểu như thế nào theo quy định pháp luật?
Điều 86 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 86. Chứng cứ
Chứng cứ là những gì có thật, được thu thập theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định, được dùng làm căn cứ để xác định có hay không có hành vi phạm tội, người thực hiện hành vi phạm tội và những tình tiết khác có ý nghĩa trong việc giải quyết vụ án.
Chứng cứ không chỉ bao gồm sự vật, sự việc liên quan đến vụ án mà còn là các thông tin có giá trị pháp lý, được xác lập đúng trình tự. Chứng cứ có thể chứng minh sự thật khách quan, làm rõ nội dung vụ án và là căn cứ để định tội hoặc gỡ tội. Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết để một sự việc được xem là chứng cứ là nó phải “có thật” và “được thu thập hợp pháp”. Nếu một thông tin dù đúng sự thật nhưng thu thập trái quy định của Bộ luật thì cũng không được công nhận là chứng cứ hợp lệ trong tố tụng hình sự.
Tình huống giả định
Trong một vụ án cố ý gây thương tích xảy ra tại phường Khánh Hội (TP.HCM), bị cáo Nguyễn Duy Mạnh bị tố cáo đã đánh người gây thương tích trong một cuộc xô xát tại quán nhậu. Luật sư của bị cáo đề nghị Tòa án không chấp nhận đoạn ghi âm từ điện thoại của người bị hại làm chứng cứ, vì đoạn ghi âm này được thu lén trong phòng kín, không có sự đồng ý của người đối thoại và không được lập biên bản thu thập theo đúng trình tự luật định. Sau khi xem xét hồ sơ, Hội đồng xét xử xác định: đoạn ghi âm không được thu thập đúng thủ tục nên không đủ giá trị pháp lý để xem là chứng cứ buộc tội.
Từ đó, Tòa án đã loại bỏ đoạn ghi âm ra khỏi hồ sơ vụ án và không sử dụng làm căn cứ kết luận. Quyết định này giúp bảo vệ nguyên tắc tố tụng công bằng, đúng pháp luật, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thu thập chứng cứ hợp pháp trong các vụ án hình sự.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Nguồn chứng cứ trong vụ án hình sự bao gồm những gì?
Điều 87 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 87. Nguồn chứng cứ
Chứng cứ được thu thập, xác định từ các nguồn:
a) Vật chứng;
b) Lời khai, lời trình bày;
c) Dữ liệu điện tử;
d) Kết luận giám định, định giá tài sản;
đ) Biên bản trong hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án;
e) Kết quả thực hiện ủy thác tư pháp và hợp tác quốc tế khác;
g) Các tài liệu, đồ vật khác.Những gì có thật nhưng không được thu thập theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định thì không có giá trị pháp lý và không được dùng làm căn cứ để giải quyết vụ án hình sự.
Như vậy, chứng cứ không chỉ đến từ lời khai của các bên liên quan mà còn bao gồm vật chứng, dữ liệu điện tử, biên bản và tài liệu hình thành trong suốt quá trình tố tụng. Ngoài ra, kết luận giám định hoặc định giá tài sản từ cơ quan chuyên môn cũng là nguồn chứng cứ hợp pháp. Tuy nhiên, dù có nội dung đúng sự thật nhưng nếu không được thu thập đúng trình tự tố tụng (ví dụ: không có biên bản ghi nhận, không có sự chứng kiến hợp lệ...) thì những tài liệu đó sẽ không có giá trị pháp lý. Việc xác định nguồn chứng cứ và quy trình thu thập là yếu tố quyết định để đảm bảo chứng cứ được công nhận trong quá trình giải quyết vụ án hình sự.
Tình huống giả định
Trong một vụ án lừa đảo qua mạng tại TP. Đà Nẵng, bị cáo Phạm Quang Hải bị truy tố vì đã dùng tài khoản giả để chiếm đoạt tiền chuyển khoản của nhiều bị hại. Cơ quan điều tra đã thu giữ laptop và điện thoại di động của bị cáo làm vật chứng, đồng thời trích xuất dữ liệu giao dịch điện tử để chứng minh hành vi phạm tội. Tuy nhiên, trong quá trình xét xử, luật sư của bị cáo cho rằng một số dữ liệu trong hồ sơ do người bị hại tự chụp màn hình và gửi qua email, không có biên bản trích xuất chính thức. Hội đồng xét xử sau đó đã loại trừ các hình ảnh không có giá trị chứng cứ do không đảm bảo quy trình thu thập, chỉ chấp nhận dữ liệu được cơ quan điều tra trích xuất hợp pháp từ thiết bị và giao dịch ngân hàng.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Chứng cứ có vai trò thiết yếu trong việc xác định sự thật khách quan và xử lý đúng người, đúng tội trong tố tụng hình sự. Theo quy định hiện hành, chứng cứ phải là sự việc có thật, được thu thập đúng trình tự, thủ tục pháp luật. Đồng thời, chứng cứ chỉ được công nhận khi được xác định từ những nguồn hợp pháp như vật chứng, lời khai, dữ liệu điện tử và các biên bản tố tụng phù hợp.
