Trong quá trình điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự, vật chứng là một trong những thành phần không thể thiếu để xác định sự thật khách quan. Vật chứng không chỉ giúp làm rõ hành vi phạm tội mà còn là căn cứ quan trọng để xác định người thực hiện tội phạm cũng như các tình tiết liên quan. Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 đã quy định cụ thể về khái niệm vật chứng và nguyên tắc sử dụng vật chứng trong quá trình giải quyết vụ án.
Vật chứng trong tố tụng hình sự là gì?
Điều 89 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 89. Vật chứng
Vật chứng là vật được dùng làm công cụ, phương tiện phạm tội, vật mang dấu vết tội phạm, vật là đối tượng của tội phạm, tiền hoặc vật khác có giá trị chứng minh tội phạm và người phạm tội hoặc có ý nghĩa trong việc giải quyết vụ án.
Vật chứng không chỉ giới hạn ở những đồ vật bị thu giữ tại hiện trường, mà còn bao gồm cả những vật liên quan gián tiếp có thể chứng minh tội phạm hoặc người phạm tội. Ví dụ: dao, súng, chất ma túy, tiền thu lợi bất chính, điện thoại dùng để liên lạc… đều có thể được xem là vật chứng nếu phục vụ cho mục đích làm rõ hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Việc xác định chính xác đâu là vật chứng là yếu tố quan trọng giúp đảm bảo tính minh bạch, khách quan và đúng pháp luật trong quá trình giải quyết vụ án.
Tình huống giả định
Trong một vụ án trộm cắp tài sản xảy ra tại huyện Tân Uyên (tỉnh Bình Dương), cơ quan điều tra phát hiện một chiếc kìm cộng lực bị vứt lại gần hiện trường. Qua xác minh, chiếc kìm có dính dấu vết sơn trùng khớp với cửa sắt bị cạy phá và trên tay cầm có dấu vân tay trùng với nghi phạm Trần Quang Huy. Chiếc kìm này sau đó được xác định là vật chứng của vụ án do là công cụ thực hiện hành vi phạm tội. Trong quá trình điều tra, cơ quan Công an huyện Tân Uyên đã tiến hành niêm phong, lập biên bản thu giữ vật chứng đúng quy định pháp luật để đưa vào hồ sơ vụ án và trình Hội đồng xét xử làm căn cứ định tội bị cáo Huy.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Việc bảo quản vật chứng trong tố tụng hình sự được thực hiện ra sao?
Điều 90 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 90. Bảo quản vật chứng
1. Vật chứng phải được bảo quản nguyên vẹn, không để mất mát, lẫn lộn, hư hỏng. Việc bảo quản vật chứng được thực hiện như sau:
a) Vật chứng cần được niêm phong thì phải niêm phong ngay sau khi thu thập. Việc niêm phong, mở niêm phong được lập biên bản và đưa vào hồ sơ vụ án. Việc niêm phong, mở niêm phong vật chứng được thực hiện theo quy định của Chính phủ;
b) Vật chứng là tiền, vàng, bạc, kim khí quý, đá quý, đồ cổ, chất nổ, chất cháy, chất độc, chất phóng xạ, vũ khí quân dụng phải được giám định ngay sau khi thu thập và phải chuyển ngay để bảo quản tại Kho bạc Nhà nước hoặc cơ quan chuyên trách khác. Nếu vật chứng là tiền, vàng, bạc, kim khí quý, đá quý, đồ cổ lưu dấu vết của tội phạm thì tiến hành niêm phong theo quy định tại điểm a khoản này; vật chứng là vi khuẩn nguy hại, bộ phận cơ thể người, mẫu mô, mẫu máu và các mẫu vật khác của cơ thể người được bảo quản tại cơ quan chuyên trách theo quy định của pháp luật;
c) Vật chứng không thể đưa về cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng để bảo quản thì cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng giao vật chứng đó cho chủ sở hữu, người quản lý hợp pháp đồ vật, tài sản hoặc người thân thích của họ hoặc chính quyền địa phương, cơ quan, tổ chức nơi có vật chứng bảo quản;
d) Vật chứng thuộc loại mau hỏng hoặc khó bảo quản thì cơ quan có thẩm quyền trong phạm vi quyền hạn của mình quyết định bán theo quy định của pháp luật và chuyển tiền đến tài khoản tạm giữ của cơ quan có thẩm quyền tại Kho bạc Nhà nước để quản lý;
đ) Vật chứng đưa về cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng bảo quản thì cơ quan Công an nhân dân, Quân đội nhân dân, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có trách nhiệm bảo quản vật chứng trong giai đoạn điều tra, truy tố; cơ quan thi hành án dân sự có trách nhiệm bảo quản vật chứng trong giai đoạn xét xử và thi hành án.
...
Như vậy, việc bảo quản vật chứng phải tuân thủ quy định nghiêm ngặt nhằm đảm bảo tính khách quan, không làm thay đổi bản chất vật chứng. Các loại vật chứng đặc biệt như tiền, vàng, chất nổ... cần chuyển ngay về cơ quan chuyên trách hoặc Kho bạc Nhà nước để bảo quản an toàn. Ngoài ra, vật chứng dễ hỏng có thể bán theo quy định, số tiền thu được sẽ gửi vào tài khoản tạm giữ phục vụ cho việc giải quyết vụ án. Trong trường hợp có sai phạm trong bảo quản vật chứng như đánh tráo, sử dụng trái phép hoặc cố ý hủy hoại thì người có trách nhiệm có thể bị xử lý hình sự, thậm chí bị buộc bồi thường thiệt hại nếu gây hậu quả.
Tình huống giả định
Tháng 9/2025, trong vụ án buôn bán pháo nổ trái phép bị phát hiện tại phường Phước Hậu, thành phố Vĩnh Long, cơ quan điều tra thu giữ hơn 60kg pháo các loại được giấu trong cốp xe tải. Sau khi tiến hành lập biên bản, toàn bộ tang vật được niêm phong và giao cho bộ phận kỹ thuật hình sự Công an tỉnh Vĩnh Long giám định. Tuy nhiên, trong quá trình bảo quản chờ đưa đi giám định, cán bộ phụ trách kho vật chứng đã tự ý mở niêm phong và chuyển một phần số pháo cho người quen để “đốt thử cho vui”. Sự việc sau đó bị phát hiện khi khối lượng pháo giám định không khớp với biên bản ban đầu.
Sau điều tra nội bộ, cán bộ phụ trách đã bị đình chỉ công tác, đồng thời bị truy cứu trách nhiệm hình sự về hành vi làm sai lệch vật chứng của vụ án. Cơ quan điều tra cũng phải lập lại biên bản, thực hiện giám định bổ sung và thông báo cho Viện kiểm sát để cập nhật lại hồ sơ vụ án theo đúng quy định.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Vật chứng là căn cứ quan trọng giúp cơ quan tố tụng làm rõ hành vi phạm tội và người thực hiện hành vi đó trong vụ án hình sự. Theo quy định, vật chứng phải là vật có liên quan đến tội phạm và được thu thập hợp pháp. Đồng thời, quá trình bảo quản vật chứng phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về niêm phong, lưu giữ, giám định hoặc xử lý phù hợp với từng loại vật chứng.
