Tai nạn hàng hải là sự cố có thể gây ra thiệt hại nghiêm trọng về người, tàu biển, kết cấu hạ tầng và môi trường trong quá trình hoạt động vận tải đường biển. Việc xác định đâu là tai nạn hàng hải và đâu là hành vi cố ý gây thiệt hại có ý nghĩa quan trọng trong phân định trách nhiệm pháp lý. Bên cạnh đó, khi tai nạn xảy ra, thuyền trưởng là người giữ vai trò quan trọng trong việc xử lý ban đầu, tổ chức cứu hộ và phối hợp điều tra theo quy định pháp luật.
1. Tai nạn hàng hải là gì? Những hành vi nào không được xem là tai nạn hàng hải?
Điều 123 Bộ luật Hàng hải Việt Nam 2015 quy định như sau:
Bộ luật Hàng hải Việt Nam 2005
Điều 123. Tai nạn hàng hải
1. Tai nạn hàng hải là sự kiện liên quan trực tiếp đến hoạt động của tàu biển gây ra một trong những hậu quả sau: làm chết người, mất tích, bị thương nặng; làm cho tàu biển đâm va; hư hỏng nghiêm trọng đến cấu trúc tàu; làm cho tàu mất tích, chìm đắm, mắc cạn, mất khả năng điều động; làm hư hỏng kết cấu hạ tầng hàng hải hoặc gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.
Tai nạn hàng hải không bao gồm những hành vi cố ý gây thiệt hại đối với con người, tàu biển, kết cấu hạ tầng hàng hải hoặc môi trường.
Tai nạn hàng hải là một khái niệm pháp lý đặc thù chỉ áp dụng cho các sự kiện không lường trước được xảy ra trong quá trình vận hành tàu biển và gây hậu quả nghiêm trọng. Các hậu quả này có thể bao gồm thương vong, hư hỏng tàu, sự cố điều động, tổn hại cơ sở hạ tầng hàng hải như cầu cảng, phao tiêu, luồng lạch hoặc gây ô nhiễm môi trường biển. Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là tai nạn hàng hải không bao gồm các hành vi có chủ đích – nghĩa là nếu cá nhân hay tổ chức cố tình gây thiệt hại như phá hoại tàu, đâm va có chủ ý, cố tình làm tràn dầu hoặc gây ô nhiễm biển thì đó không phải là tai nạn hàng hải. Những hành vi này sẽ bị xử lý theo quy định của pháp luật hình sự hoặc các quy định chuyên ngành khác tùy theo mức độ và hậu quả.
Việc phân biệt giữa “tai nạn hàng hải” và “hành vi cố ý gây thiệt hại” có ý nghĩa rất lớn trong quá trình điều tra và xác định trách nhiệm pháp lý của các bên liên quan. Trong trường hợp là tai nạn thuần túy, thuyền trưởng và chủ tàu có thể được xem xét giảm nhẹ trách nhiệm nếu đã thực hiện đúng quy trình an toàn. Ngược lại, hành vi cố ý sẽ bị xử lý nghiêm khắc theo quy định pháp luật.
Tình huống giả định
Ngày 4/5/2025, tàu chở hàng Hồng Vinh 88 đang hành trình từ cảng Hải Phòng đi TP. Hồ Chí Minh thì bất ngờ va chạm với một tàu cá nhỏ tại vùng biển Quảng Ngãi trong điều kiện sương mù dày đặc, tầm nhìn hạn chế. Sự cố khiến tàu cá bị lật, 2 ngư dân bị thương và phần mũi tàu Hồng Vinh 88 hư hỏng nặng. Sau vụ việc, thuyền trưởng tàu Hồng Vinh 88 lập tức báo cáo cho cảng vụ khu vực và tổ chức sơ cứu người bị nạn.
Sau khi điều tra, cơ quan chức năng xác định đây là tai nạn hàng hải ngoài ý muốn do điều kiện thời tiết xấu, cả hai bên đều không phát hiện kịp thời và không có yếu tố cố ý từ phía thuyền trưởng. Vụ việc được xử lý theo trình tự tai nạn hàng hải và không truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người điều khiển tàu.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Khi xảy ra tai nạn hàng hải, thuyền trưởng có trách nhiệm gì?
Điều 9 Thông tư 37/2018/TT-BLĐTBXH quy định như sau:
Điều 9. Trách nhiệm của chủ tàu, thuyền trưởng khi trên tàu xảy ra tai nạn lao động hàng hải
Kịp thời sơ cứu, cấp cứu người bị nạn.
Khai báo tai nạn lao động hàng hải.
Giữ nguyên hiện trường các vụ tai nạn chết người hoặc nặng, trừ trường hợp cấp cứu khẩn cấp.
Cung cấp tài liệu, đồ vật, phương tiện liên quan.
Tạo điều kiện cho người liên quan cung cấp thông tin.
Thành lập Đoàn điều tra (nếu thuộc thẩm quyền).
Thông báo đầy đủ thông tin cho các thuyền viên.
Thanh toán chi phí phục vụ điều tra.
Thực hiện biện pháp khắc phục và xử lý hậu quả tai nạn.
Theo quy định trên, thuyền trưởng đóng vai trò trung tâm trong việc xử lý sự cố khi xảy ra tai nạn hàng hải. Trước tiên, thuyền trưởng phải ưu tiên cứu người bị nạn, thực hiện các biện pháp sơ cứu, cấp cứu kịp thời nhằm hạn chế hậu quả. Đồng thời, có nghĩa vụ khai báo tai nạn theo đúng trình tự và giữ nguyên hiện trường để phục vụ điều tra – trừ khi buộc phải xáo trộn hiện trường để cứu người hoặc ngăn chặn thiệt hại nghiêm trọng hơn. Ngoài ra, thuyền trưởng còn có trách nhiệm cung cấp thông tin, tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ việc theo yêu cầu của đoàn điều tra, cũng như tạo điều kiện để các bên liên quan tham gia làm rõ nguyên nhân tai nạn. Trường hợp thuyền trưởng thuộc phạm vi có thẩm quyền, còn phải tổ chức thành lập đoàn điều tra nội bộ để phối hợp với các cơ quan chức năng.
Về mặt tài chính, chủ tàu hoặc người đại diện cũng có nghĩa vụ chi trả toàn bộ chi phí phục vụ công tác điều tra, bao gồm: dựng lại hiện trường, giám định kỹ thuật, khám nghiệm tử thi (nếu có) và tổ chức công bố kết luận điều tra. Sau cùng, thuyền trưởng phải tổ chức khắc phục hậu quả, báo cáo kết quả thực hiện và xử lý trách nhiệm của các thuyền viên (nếu có lỗi), đồng thời rút kinh nghiệm trong toàn bộ đội ngũ.
Tình huống giả định
Tháng 9/2025, trong chuyến hành trình từ cảng Cái Mép đi Malaysia, tàu chở hàng Đại Phát 06 xảy ra một vụ tai nạn nghiêm trọng khi cần cẩu bốc dỡ hàng bị gãy, đè trúng hai thuyền viên đang làm việc tại boong tàu. Một người tử vong tại chỗ, người còn lại bị gãy chân. Ngay khi phát hiện sự cố, thuyền trưởng Trần Quốc Hùng lập tức phát tín hiệu cấp cứu, tổ chức sơ cứu nạn nhân, thông báo cho cơ quan chức năng và giữ nguyên hiện trường.
Sau khi cập cảng gần nhất tại TP. Vũng Tàu, toàn bộ hồ sơ, vật chứng liên quan đến vụ tai nạn được thuyền trưởng bàn giao cho Đoàn điều tra tai nạn hàng hải cấp tỉnh. Đồng thời, ông Hùng cũng thực hiện báo cáo chi tiết, triệu tập các thuyền viên liên quan để cung cấp thông tin, phối hợp với lực lượng điều tra hoàn tất biên bản. Chủ tàu chịu toàn bộ chi phí khám nghiệm, giám định kỹ thuật và tổ chức cuộc họp công bố kết luận điều tra theo đúng quy định tại Thông tư 37.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Tai nạn hàng hải là những sự kiện không lường trước liên quan đến hoạt động của tàu biển, gây hậu quả nghiêm trọng về người, phương tiện hoặc môi trường, nhưng không bao gồm các hành vi cố ý gây thiệt hại. Khi xảy ra tai nạn hàng hải, thuyền trưởng có trách nhiệm cấp cứu người bị nạn, khai báo sự việc, bảo vệ hiện trường, cung cấp thông tin, phối hợp điều tra và thực hiện các biện pháp khắc phục hậu quả theo đúng quy định pháp luật.
