Trong hệ thống pháp luật thuế, thuế được chia thành nhiều loại với chức năng và cơ chế điều tiết khác nhau. Trong đó, hai loại thuế phổ biến và nền tảng nhất là thuế trực thu và thuế gián thu. Việc phân biệt rạch ròi giữa hai loại thuế này không chỉ mang ý nghĩa lý luận pháp lý mà còn giúp cơ quan quản lý nhà nước hoạch định chính sách tài khóa hiệu quả, đảm bảo tính công bằng xã hội và tránh thất thu ngân sách. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ đặc điểm và vai trò riêng biệt của từng loại thuế. Bài viết dưới đây sẽ giúp làm rõ khái niệm, ưu nhược điểm và tình huống thực tiễn liên quan đến hai loại thuế này.
1. Thuế trực thu là gì?
Trong hệ thống pháp luật thuế Việt Nam, thuế được chia thành nhiều loại theo tiêu chí khác nhau. Một trong những cách phân loại cơ bản nhất là dựa vào phương thức điều tiết – theo đó hình thành hai nhóm thuế chính là thuế trực thu và thuế gián thu.
Thuế trực thu là loại thuế đánh trực tiếp vào thu nhập, tài sản của cá nhân, tổ chức. Đặc điểm quan trọng nhất là người nộp thuế đồng thời là người chịu thuế.
Một số loại thuế thuộc nhóm này có thể bao gồm:
Thuế thu nhập cá nhân (TNCN): Căn cứ theo Luật Thuế thu nhập cá nhân 2007, áp dụng với cá nhân có thu nhập từ tiền lương, tiền công, chuyển nhượng bất động sản, trúng thưởng, bản quyền...
Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN): Theo Luật Thuế thu nhập doanh nghiệp 2008, áp dụng cho tổ chức có thu nhập từ hoạt động sản xuất, kinh doanh.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Văn Minh (35 tuổi, trú tại quận Bình Thạnh, TP.HCM) hiện đang làm kế toán trưởng tại Công ty Cổ phần T.T – một doanh nghiệp tư nhân chuyên kinh doanh thiết bị điện tử. Mức lương chính thức của anh là 25 triệu đồng/tháng, chưa kể khoản thu nhập thêm từ việc dạy lớp kế toán buổi tối với trung bình 5 triệu đồng/tháng.
Mỗi tháng, công ty T.T khấu trừ trước 1.650.000 đồng thuế thu nhập cá nhân từ lương của anh theo biểu thuế lũy tiến từng phần và nộp vào ngân sách nhà nước. Ngoài ra, khi nhận khoản tiền dạy thêm (thông qua hợp đồng cộng tác viên), anh Minh cũng phải tự khai báo thu nhập và nộp thuế TNCN theo quy định.
Trong năm 2024, anh Minh bán một căn nhà do cha mẹ để lại. Giá chuyển nhượng thực tế là 4,2 tỷ đồng, nhưng do thỏa thuận với bên mua để tiết kiệm chi phí, hai bên khai giá giao dịch tại hợp đồng công chứng chỉ là 3 tỷ đồng. Sau đó, anh Minh đi nộp thuế thu nhập cá nhân tại Chi cục thuế theo mức 2% của giá chuyển nhượng – tức là 60 triệu đồng.
Tất cả các khoản thuế kể trên đều là thuế trực thu, vì anh Minh là người trực tiếp kê khai, trực tiếp nộp và cũng là người trực tiếp chịu tác động tài chính từ nghĩa vụ thuế này. Thuế trực thu thường gắn liền với sự minh bạch thu nhập, do đó yêu cầu nhà nước phải quản lý chặt chẽ thông tin về thu nhập, tài sản, giao dịch dân sự... của từng cá nhân.
(Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm minh họa cho đặc điểm pháp lý và thực tế áp dụng của thuế trực thu trong đời sống.)
2. Thuế gián thu là gì?
Khác với thuế trực thu – nơi người chịu thuế và người nộp thuế là một – thì thuế gián thu là loại thuế mà người nộp thuế và người chịu thuế không phải cùng một chủ thể. Thuế gián thu được gộp vào giá bán hàng hóa, dịch vụ, người tiêu dùng trả tiền thuế thông qua việc mua sản phẩm, trong khi doanh nghiệp là bên thực hiện nghĩa vụ kê khai và nộp cho nhà nước.
Một số loại thuế thuộc nhóm này có thể bao gồm:
Luật Thuế giá trị gia tăng 2008: Thuế GTGT là loại thuế đánh trên giá trị tăng thêm của hàng hóa, dịch vụ trong quá trình từ sản xuất đến tiêu dùng cuối cùng.
Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt 2008: Áp dụng đối với hàng hóa, dịch vụ xa xỉ hoặc gây tác động đến sức khỏe, môi trường như rượu, bia, thuốc lá, xe hơi…
Luật Thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu 2016: Áp dụng với hàng hóa khi xuất khẩu hoặc nhập khẩu qua biên giới Việt Nam.
Luật Thuế bảo vệ môi trường 2010: Áp dụng đối với sản phẩm, hàng hóa khi sử dụng gây tác động xấu đến môi trường.
Điểm đặc trưng của thuế gián thu là khó nhận biết bằng cảm quan, vì được "ẩn mình" trong giá cả hàng hóa, dịch vụ. Ví dụ như khi mua một chai nước, một chiếc áo, hay một chiếc xe, người tiêu dùng không cần kê khai hay trực tiếp đến cơ quan thuế, nhưng vẫn đang góp phần nộp thuế thông qua việc chi trả mức giá đã bao gồm thuế.
Loại thuế này giúp nhà nước thu ngân sách ổn định, dễ quản lý và chi phí hành thu thấp, vì chủ yếu tập trung vào khâu sản xuất – phân phối. Tuy nhiên, về mặt công bằng, thuế gián thu thường bị đánh giá là không công bằng, vì mọi tầng lớp xã hội đều phải trả cùng một khoản thuế cho cùng loại hàng hóa, bất kể thu nhập cao hay thấp.
Tình huống giả định
Chị Trần Ngọc Hương (29 tuổi), là nhân viên văn phòng tại một công ty quảng cáo ở Hà Nội, có thu nhập trung bình khoảng 12 triệu đồng mỗi tháng. Sau nhiều năm tích lũy, chị quyết định mua một chiếc xe ô tô nhập khẩu hiệu Toyota Vios tại một đại lý chính hãng với giá niêm yết là 710 triệu đồng.
Khi tìm hiểu kỹ bảng giá, chị Hương mới biết mức giá “lăn bánh” thực tế lên tới hơn 850 triệu đồng. Nhân viên đại lý giải thích rằng trong giá xe đã bao gồm rất nhiều loại thuế, như:
-
Thuế nhập khẩu: 50% của giá xe gốc (ước tính khoảng 220 triệu đồng)
-
Thuế tiêu thụ đặc biệt: 35% của tổng giá trị sau thuế nhập khẩu
-
Thuế GTGT: 10% của toàn bộ giá trị xe sau các loại thuế
-
Phí trước bạ, phí biển số, bảo hiểm bắt buộc: Khoảng 50 triệu đồng
Chị Hương không cần kê khai hay trực tiếp đến cơ quan thuế để nộp các loại thuế này. Thay vào đó, đại lý ô tô sẽ thực hiện nghĩa vụ kê khai và nộp thuế thay, còn chị là người gánh toàn bộ chi phí thuế thông qua giá xe. Mặc dù là người “chịu thuế”, nhưng chị không hề biết rõ từng loại thuế chiếm bao nhiêu phần trăm trong tổng giá trị xe – đó chính là bản chất “ẩn” của thuế gián thu.
(Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm minh họa cho đặc điểm pháp lý và thực tế áp dụng của thuế gián thu trong đời sống.)
3. Vì sao Việt Nam vẫn phải dựa vào thuế gián thu là chủ yếu?
Trong một hệ thống thuế lý tưởng, việc thu thuế phải đảm bảo công bằng, hiệu quả và minh bạch. Các quốc gia phát triển thường xây dựng chính sách thuế theo hướng thu nhập cao – đóng thuế nhiều, thu nhập thấp – đóng thuế ít hoặc được miễn giảm. Mô hình đó đòi hỏi nhà nước phải kiểm soát được toàn bộ dòng thu nhập cá nhân và doanh nghiệp, từ tiền lương, lợi nhuận, đến các giao dịch dân sự như mua bán tài sản, đầu tư, bản quyền, chuyển nhượng...
Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam cho thấy việc kiểm soát toàn bộ thu nhập vẫn còn là bài toán khó:
-
Hệ thống dữ liệu thu nhập cá nhân còn phân tán, thiếu liên kết giữa các cơ quan quản lý.
-
Nhiều nguồn thu phát sinh không đi qua ngân hàng hoặc không thể hiện qua hợp đồng chính thức.
-
Tâm lý “ngại kê khai” thu nhập, lo sợ bị đánh thuế, vẫn tồn tại phổ biến trong xã hội.
-
Việc định giá tài sản để xác định căn cứ tính thuế dễ bị can thiệp, dàn xếp giữa các bên.
Chính vì vậy, nhóm thuế trực thu, mặc dù có tính công bằng cao hơn, lại đang đối diện với thách thức lớn về tính khả thi trong hành thu. Muốn thu thuế thu nhập cá nhân, nhà nước phải theo dõi thu nhập của từng cá nhân – một nhiệm vụ gần như bất khả thi nếu không có hệ thống dữ liệu đồng bộ, từ ngân hàng, bảo hiểm, đến các giao dịch dân sự.
Ngược lại, thuế gián thu lại có nhiều lợi thế về mặt kỹ thuật và thực tiễn:
-
Không phụ thuộc vào thu nhập của từng cá nhân, mà dựa vào hành vi tiêu dùng – thứ dễ kiểm soát và thống kê.
-
Doanh nghiệp là đơn vị nộp thuế thay, giúp cơ quan thuế chỉ cần tập trung vào số lượng người nộp hạn chế mà vẫn thu được lượng lớn ngân sách.
-
Tâm lý xã hội dễ chấp nhận hơn, vì người dân ít nhận ra mình đang “gánh” thuế khi tiêu dùng.
Chính vì những lý do trên, Việt Nam hiện nay vẫn thiên lệch về thuế gián thu trong cơ cấu thu ngân sách. Theo thống kê của Bộ Tài chính, thu từ thuế GTGT, thuế TTĐB và thuế xuất nhập khẩu chiếm phần lớn tổng thu ngân sách, trong khi thuế thu nhập cá nhân và thu nhập doanh nghiệp có mức tăng trưởng chậm, không tương xứng với tốc độ phát triển kinh tế.
Mặc dù thuế gián thu giúp ổn định nguồn thu, nhưng nó cũng kéo theo vấn đề về công bằng. Vì mọi người dân – bất kể giàu hay nghèo – đều phải trả cùng một mức thuế khi tiêu dùng cùng một sản phẩm, nên xét trên tỷ trọng thuế/thu nhập, người nghèo chịu áp lực thuế lớn hơn người giàu. Đây là điều mà các nhà hoạch định chính sách cần cân nhắc nếu muốn tiến tới một hệ thống thuế bền vững và công bằng hơn trong tương lai.
Tình huống giả định
Ông Trần Văn Hòa (48 tuổi), là giám đốc điều hành của Công ty TNHH H.T – một doanh nghiệp chuyên sản xuất và phân phối nội thất gỗ tại tỉnh Bình Dương. Công ty ông hoạt động ổn định với doanh thu hàng năm khoảng 60 tỷ đồng, và duy trì khoảng 80 nhân sự. Hằng quý, công ty đều kê khai thuế giá trị gia tăng (GTGT) theo phương pháp khấu trừ, nộp đầy đủ cho các sản phẩm xuất xưởng, đặc biệt là các dòng bàn ghế cao cấp có mức thuế tiêu thụ đặc biệt đi kèm.
Tuy nhiên, khi nói đến thuế thu nhập cá nhân (TNCN), ông Hòa cho biết phần lớn nhân viên của mình có mức lương hợp đồng từ 10–12 triệu đồng/tháng. Nhiều khoản thu nhập “thực nhận” được chi thêm bằng hình thức phụ cấp, thưởng nóng, chi phí công tác... không nằm trong bảng lương chính thức. Điều đó khiến nghĩa vụ khấu trừ thuế TNCN trên thực tế thấp hơn nhiều so với tổng thu nhập thực tế của nhân viên. Ông Hòa lý giải rằng việc này là "linh hoạt theo thị trường", và cũng do tâm lý nhân viên không muốn bị trừ thuế nhiều.
Không chỉ vậy, trong năm 2023, ông Hòa có bán một căn nhà tại Quận 2, TP.HCM với giá thực tế là 7,8 tỷ đồng. Tuy nhiên, để "giảm chi phí", ông và bên mua thống nhất ghi giá chuyển nhượng trên hợp đồng công chứng là 5 tỷ đồng. Nhờ đó, mức thuế TNCN phải nộp chỉ là 2% x 5 tỷ = 100 triệu đồng – thấp hơn 56 triệu đồng so với mức thuế đúng theo giá thực tế.
Trong khi đó, vào cùng năm, ông Hòa nhập khẩu một chiếc xe Mercedes GLC về sử dụng cá nhân. Mặc dù giá xe tại hãng niêm yết là 2,1 tỷ đồng, nhưng sau khi cộng đủ các loại thuế như thuế nhập khẩu, thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế GTGT, tổng chi phí ông Hòa phải chi ra là hơn 3 tỷ đồng – gần như gấp rưỡi giá xe gốc. Ông Hòa chia sẻ: “Tôi còn chưa làm gì mà đã nộp hàng trăm triệu tiền thuế rồi. Trong khi bán nhà thì chỉ cần thay đổi con số, là có thể 'né' được khá nhiều.”
Qua trường hợp của ông Hòa, có thể thấy rằng việc thu thuế trực thu vẫn đang gặp nhiều khó khăn trong thực tiễn, đặc biệt là đối với thuế thu nhập cá nhân từ nguồn ngoài lương hoặc thu nhập từ giao dịch dân sự như bất động sản. Trong khi đó, thuế gián thu lại được nhà nước thu tương đối hiệu quả nhờ đánh vào giá hàng hóa – dịch vụ mà không phụ thuộc vào ý chí tự khai của người dân. Chính điều này khiến Việt Nam hiện vẫn phải dựa vào nhóm thuế gián thu là nguồn thu chủ đạo cho ngân sách nhà nước.
(Tình huống trên là giả định, các nhân vật và nội dung được xây dựng nhằm minh họa cho thực tiễn quản lý thuế trực thu – gián thu tại Việt Nam.)
Kết luận
Mỗi loại thuế đều có những đặc điểm và chức năng riêng, đòi hỏi chính sách pháp luật phải được thiết kế hợp lý để cân bằng giữa công bằng xã hội và hiệu quả thu thuế. Trong bối cảnh Việt Nam hiện nay, thuế gián thu vẫn là trụ cột quan trọng trong nguồn thu ngân sách nhà nước, nhưng về lâu dài, việc hiện đại hóa hệ thống quản lý thuế, minh bạch hóa thu nhập và mở rộng cơ sở thuế trực thu là điều tất yếu nhằm hướng đến một nền tài chính công bằng và bền vững.
