Trong hoạt động tố tụng hình sự, yêu cầu khách quan và vô tư là nguyên tắc cốt lõi để đảm bảo việc giải quyết vụ án được công bằng, đúng pháp luật. Vì vậy, pháp luật quy định rõ những trường hợp buộc phải thay đổi hoặc từ chối người có thẩm quyền tiến hành tố tụng nếu có nguy cơ ảnh hưởng đến tính công tâm trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Đồng thời, cũng quy định cụ thể những cá nhân có quyền đề nghị thay đổi nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên.
Những trường hợp nào phải thay đổi người tiến hành tố tụng?
Điều 49 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 49. Các trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng
Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp:1. Đồng thời là bị hại, đương sự; là người đại diện, người thân thích của bị hại, đương sự hoặc của bị can, bị cáo;
2. Đã tham gia với tư cách là người bào chữa, người làm chứng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật trong vụ án đó;
3. Có căn cứ rõ ràng khác để cho rằng họ có thể không vô tư trong khi làm nhiệm vụ.
Quy định này nhằm đảm bảo tính độc lập và khách quan trong việc thực hiện các chức năng tố tụng. Nếu người tiến hành tố tụng có quan hệ lợi ích với đương sự, đã tham gia vụ án với vai trò khác hoặc có dấu hiệu thiên vị, thì bắt buộc phải từ chối hoặc bị thay đổi. Đây là biện pháp phòng ngừa nguy cơ xung đột lợi ích và bảo đảm tính công minh trong quá trình giải quyết vụ án.
Tình huống giả định
Trong một vụ án cố ý gây thương tích xảy ra tại quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, Điều tra viên Nguyễn Minh Quân được phân công xử lý vụ việc. Tuy nhiên, sau khi xác minh lý lịch, cơ quan công an phát hiện ông Quân là anh họ của bị cáo trong vụ án. Nhận thấy có mối quan hệ thân thích, lãnh đạo đơn vị đã ra quyết định thay đổi Điều tra viên để đảm bảo sự khách quan trong điều tra.
Việc thay đổi này hoàn toàn phù hợp với quy định tại Điều 49 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 về trường hợp người tiến hành tố tụng có quan hệ thân thích với bị cáo.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Ai có quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng?
Điều 50 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định như sau:
Điều 50. Người có quyền đề nghị thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng
Kiểm sát viên.
Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự và người đại diện của họ.
Người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự.
Theo quy định trên, bất kỳ bên nào trong vụ án nếu cho rằng người tiến hành tố tụng không khách quan hoặc có vi phạm quy định thì đều có quyền đề nghị thay đổi. Đặc biệt, quyền này không chỉ giới hạn cho bị can, bị cáo mà còn mở rộng cho cả bị hại, người có quyền và nghĩa vụ liên quan, kể cả người bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ. Ngoài ra, Kiểm sát viên cũng là người có quyền chủ động đề xuất thay đổi nếu phát hiện có dấu hiệu mất khách quan trong quá trình tố tụng.
Tình huống giả định
Trong vụ án lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại TP. Thủ Đức, bị cáo Nguyễn Hữu Phong thông qua luật sư phát hiện Thẩm phán được phân công giải quyết vụ án từng là người làm chứng trong một vụ án dân sự có liên quan đến ông Phong nhiều năm trước. Luật sư của ông Phong lập tức gửi đơn đề nghị thay đổi Thẩm phán để đảm bảo sự công bằng. Sau khi xem xét, Chánh án Tòa án đã ra quyết định thay đổi Thẩm phán theo đúng quy định pháp luật.
Tình huống trên thể hiện đúng quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng của người bị cáo buộc và người bảo vệ quyền lợi của họ theo Điều 50 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Pháp luật tố tụng hình sự quy định rõ những trường hợp phải thay đổi người tiến hành tố tụng nhằm bảo đảm tính khách quan và minh bạch trong quá trình giải quyết vụ án. Đồng thời, những người tham gia tố tụng và người bảo vệ quyền lợi của họ đều có quyền yêu cầu thay đổi khi có dấu hiệu mất công tâm. Cơ chế này góp phần nâng cao tính công bằng và bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho các bên.
