Kinh doanh đa cấp là một loại hình phân phối hàng hóa hợp pháp, được pháp luật Việt Nam cho phép nếu tuân thủ đúng quy định. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít doanh nghiệp và cá nhân đã lợi dụng mô hình này để thực hiện các hành vi sai trái, trục lợi bất chính, làm sai lệch bản chất bán hàng đa cấp. Những hành vi này không chỉ gây thiệt hại cho người tham gia mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường kinh doanh lành mạnh và quyền lợi của người tiêu dùng.
1. Khi nào doanh nghiệp bị coi là kinh doanh đa cấp bất chính?
Quy định này được nêu cụ thể tại khoản 1 Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP như sau:
Điều 5. Những hành vi bị cấm trong hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp
1. Cấm doanh nghiệp bán hàng đa cấp thực hiện những hành vi sau đây:
a) Yêu cầu người khác phải đặt cọc hoặc nộp một khoản tiền nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp;
b) Yêu cầu người khác phải mua một số lượng hàng hóa nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp;
c) Cho người tham gia bán hàng đa cấp nhận tiền hoặc lợi ích kinh tế khác từ việc giới thiệu người khác tham gia vào hoạt động bán hàng đa cấp mà không phải từ việc mua, bán hàng hóa của người được giới thiệu đó;
d) Từ chối chi trả không có lý do chính đáng các khoản hoa hồng, tiền thưởng hay lợi ích kinh tế khác mà người tham gia bán hàng đa cấp có quyền hưởng;
đ) Cung cấp thông tin gian dối về kế hoạch trả thưởng, về lợi ích của việc tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp;
e) Cung cấp thông tin gian dối, gây nhầm lẫn về tính năng, công dụng của hàng hóa hoặc hoạt động của doanh nghiệp thông qua báo cáo viên, đào tạo viên tại hội nghị, hội thảo, đào tạo hoặc thông qua tài liệu của doanh nghiệp;
g) Duy trì nhiều hơn một hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp, vị trí kinh doanh đa cấp, mã số kinh doanh đa cấp hoặc các hình thức khác tương đương đối với cùng một người tham gia bán hàng đa cấp;
h) Thực hiện khuyến mại sử dụng mạng lưới gồm nhiều cấp, nhiều nhánh mà trong đó người tham gia chương trình khuyến mại có nhiều hơn một vị trí, mã số hoặc các hình thức tương đương khác;
i) Tổ chức các hoạt động trung gian thương mại theo quy định của pháp luật thương mại nhằm phục vụ cho việc duy trì, mở rộng và phát triển mạng lưới bán hàng đa cấp;
k) Tiếp nhận hoặc chấp nhận đơn hoặc bất kỳ hình thức văn bản nào khác của người tham gia bán hàng đa cấp, trong đó, người tham gia bán hàng đa cấp tuyên bố từ bỏ một phần hoặc toàn bộ các quyền của mình theo quy định của Nghị định này hoặc cho phép doanh nghiệp không phải thực hiện nghĩa vụ đối với người tham gia bán hàng đa cấp theo quy định của Nghị định này;
l) Kinh doanh theo phương thức đa cấp đối với đối tượng không được phép theo quy định tại Điều 4 Nghị định này;
m) Không sử dụng hệ thống quản lý người tham gia bán hàng đa cấp đã đăng ký với cơ quan cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp để quản lý người tham gia bán hàng đa cấp;
n) Mua bán hoặc chuyển giao mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp cho doanh nghiệp khác, trừ trường hợp mua lại, hợp nhất hoặc sáp nhập doanh nghiệp.
...
Theo quy định tại khoản 1 Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, các dấu hiệu kinh doanh đa cấp bất chính bao gồm:
-
Bắt buộc đặt cọc, nộp tiền hoặc mua hàng
-
Trả thưởng sai bản chất
-
Cung cấp thông tin gian dối
-
Vi phạm về quản lý hệ thống, mạng lưới
-
Kinh doanh hàng hóa cấm
Những vi phạm này không chỉ dẫn đến hậu quả tài chính cho người tham gia mà còn tiềm ẩn rủi ro hình sự nếu doanh nghiệp có dấu hiệu lừa đảo, chiếm đoạt tài sản. Do đó, việc nhận diện doanh nghiệp đa cấp bất chính là trách nhiệm của cơ quan quản lý, đồng thời người tiêu dùng cũng cần nâng cao cảnh giác, không tham gia vào các mô hình đa cấp có dấu hiệu bất minh.
Tình huống giả định
Công ty đa cấp An Nhàn hoạt động bán hàng đa cấp, yêu cầu mỗi người muốn tham gia phải đặt cọc 10 triệu đồng mới được ký hợp đồng và nhận mã số thành viên. Ngoài ra, công ty An Nhàn không quan tâm doanh số bán hàng, chỉ tập trung chi trả hoa hồng, thưởng dựa trên số lượng người mới mà thành viên kéo về mạng lưới. Anh Huy, một người tham gia, sau khi bỏ ra 10 triệu đồng và rủ thêm 5 người bạn cùng tham gia đã được công ty chi thưởng nóng ngay 5 triệu đồng, dù bản thân và nhóm của anh chưa bán được sản phẩm nào.
Trong tình huống này, công ty X đã vi phạm hai hành vi bị cấm: (1) yêu cầu đặt cọc để ký hợp đồng; (2) trả thưởng không dựa trên hoạt động bán hàng mà dựa trên giới thiệu người mới. Theo khoản 1 Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, đây là dấu hiệu rõ ràng của kinh doanh đa cấp bất chính, có thể bị xử phạt hành chính, thậm chí bị điều tra xử lý nếu có dấu hiệu lừa đảo.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
2. Người tham gia bán hàng đa cấp nào bị coi là kinh doanh đa cấp bất chính?
Quy định này được nêu cụ thể tại khoản 2 Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP như sau
Điều 5. Những hành vi bị cấm trong hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp
....
2. Cấm người tham gia bán hàng đa cấp thực hiện những hành vi sau đây:
a) Hành vi quy định tại điểm a khoản 1 Điều này;
b) Cung cấp thông tin gian dối hoặc gây nhầm lẫn về lợi ích của việc tham gia bán hàng đa cấp, tính năng, công dụng của hàng hóa, hoạt động của doanh nghiệp bán hàng đa cấp;
c) Tổ chức hội thảo, hội nghị, đào tạo về kinh doanh theo phương thức đa cấp khi chưa được doanh nghiệp bán hàng đa cấp ủy quyền bằng văn bản;
d) Lôi kéo, dụ dỗ, mua chuộc người tham gia bán hàng đa cấp của doanh nghiệp khác tham gia vào mạng lưới của doanh nghiệp mà mình đang tham gia;
đ) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn, địa vị xã hội, nghề nghiệp để khuyến khích, yêu cầu, lôi kéo, dụ dỗ người khác tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp hoặc mua hàng hóa kinh doanh theo phương thức đa cấp;
e) Thực hiện hoạt động bán hàng đa cấp tại địa phương nơi doanh nghiệp chưa được cấp xác nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp tại địa phương.
...
Không chỉ doanh nghiệp, người tham gia bán hàng đa cấp cũng có thể trở thành đối tượng vi phạm pháp luật nếu thực hiện hành vi sai trái. Theo quy định của Nghị định 40/2018/NĐ-CP, có một số hành vi phổ biến mà người tham gia dễ mắc phải:
-
Bắt ép tài chính
-
Gian dối thông tin
-
Tổ chức sự kiện trái phép
-
Dụ dỗ người từ mạng lưới khác
-
Lợi dụng chức vụ, nghề nghiệp
-
Hoạt động tại địa phương chưa cấp phép
Việc xử lý người tham gia vi phạm không chỉ bảo vệ quyền lợi của những người khác trong mạng lưới mà còn giữ vững uy tín, tính minh bạch của hoạt động bán hàng đa cấp.
Tình huống giả định
Nguyễn Thị Phương là người tham gia bán hàng đa cấp của Công ty TNHH Thương mại và Dịch vụ Tiến Thành. Ban đầu, Phương chỉ là một thành viên thông thường. Tuy nhiên, để nhanh chóng mở rộng mạng lưới dưới quyền mình, Phương đã tự ý tổ chức các buổi hội thảo giới thiệu cơ hội tham gia đa cấp cho người dân tại quán cà phê trong xã Phú Thịnh. Các buổi hội thảo này hoàn toàn không có giấy ủy quyền bằng văn bản từ Công ty TNHH Thương mại và Dịch vụ Tiến Thành, cũng không được công ty phê duyệt nội dung.
Không dừng lại ở đó, Phương còn lợi dụng vị trí công tác của mình – hiện là cán bộ phụ trách văn hóa xã Phú Thịnh – để tạo uy tín, lôi kéo thêm nhiều người tham gia. Phương nói với người dân: “Cứ yên tâm, tôi là cán bộ xã, chương trình này được chính quyền ủng hộ.” Tin tưởng vào danh tiếng cá nhân của Phương, nhiều người đã bỏ tiền tham gia mạng lưới dưới quyền cô mà không kiểm tra kỹ về sản phẩm hay kế hoạch trả thưởng.
Trong tình huống này, Nguyễn Thị Phương đã vi phạm rõ ràng hai hành vi bị cấm:
(1) Tự ý tổ chức hội nghị, hội thảo, đào tạo khi chưa được doanh nghiệp bán hàng đa cấp ủy quyền bằng văn bản;
(2) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn, địa vị xã hội để lôi kéo, dụ dỗ người khác tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp.
Theo khoản 2 Điều 5 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, đây là hành vi kinh doanh đa cấp bất chính. Nguyễn Thị Phương có thể bị xử phạt hành chính, nặng hơn có thể bị xem xét trách nhiệm pháp lý nếu gây thiệt hại tài sản lớn, làm nhiều người bị sập bẫy tài chính hoặc gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến trật tự xã hội.
(Đây là tình huống giả định nhằm minh hoạ vấn đề pháp lý trên)
Kết luận
Kinh doanh đa cấp bất chính là hành vi vi phạm pháp luật, gây tổn hại lớn đến người tham gia và môi trường kinh doanh chung. Với doanh nghiệp bán hàng đa cấp, các hành vi bắt buộc đặt cọc, trả thưởng sai bản chất, cung cấp thông tin gian dối chính là dấu hiệu vi phạm pháp luật. Với người tham gia bán hàng đa cấp, các hành vi tổ chức trái phép, lôi kéo, dụ dỗ bằng quyền lực xã hội là hành vi bị cấm và có thể bị xử phạt nghiêm khắc.
