Trong xã hội ngày nay, bảo vật quốc gia đóng vai trò to lớn trong việc bảo tồn di sản văn hóa và giá trị lịch sử của dân tộc. Bài viết này tập trung giải đáp mức hình phạt khi hủy hoại bảo vật quốc gia, đồng thời làm rõ các tiêu chí để một hiện vật được công nhận là bảo vật quốc gia và các hình thức sở hữu bảo vật đó.
1. Tội hủy hoại bảo vật quốc gia bị xử lý thế nào?
Căn cứ tại quy định tại điểm c khoản 2 Điều 178 Bộ luật Hình sự 2015 được sửa đổi bởi khoản 36 Điều 1 Luật sửa đổi Bộ luật Hình sự 2017 quy định về tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản như sau:
Điều 178. Tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản
1. Người nào hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản của người khác trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:
a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về một trong các hành vi quy định tại Điều này mà còn vi phạm;
b) Đã bị kết án về tội này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm;
c) Gây ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội;
d) Tài sản là phương tiện kiếm sống chính của người bị hại và gia đình họ;
đ) Tài sản là di vật, cổ vật.
2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm:
a) Có tổ chức;
b) Gây thiệt hại cho tài sản trị giá từ 50.000.000 đồng đến dưới 200.000.000 đồng;
c) Tài sản là bảo vật quốc gia;
d) Dùng chất nguy hiểm về cháy, nổ hoặc thủ đoạn nguy hiểm khác;
đ) Để che giấu tội phạm khác;
e) Vì lý do công vụ của người bị hại;
g) Tái phạm nguy hiểm.
3. Phạm tội gây thiệt hại cho tài sản trị giá từ 200.000.000 đồng đến dưới 500.000.000 đồng, thì bị phạt tù từ 05 năm đến 10 năm.
4. Phạm tội gây thiệt hại cho tài sản trị giá 500.000.000 đồng trở lên, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 20 năm.
Pháp luật hình sự Việt Nam phân biệt rõ ràng mức độ nghiêm trọng của hành vi hủy hoại tài sản, trong đó bảo vật quốc gia được coi là loại tài sản đặc biệt được Nhà nước bảo vệ nghiêm ngặt. Khi đánh giá khung hình phạt, Tòa án sẽ căn cứ vào mức độ tổn thất thực tế, thiệt hại kinh tế, cũng như động cơ, phương thức phạm tội (ví dụ dùng chất cháy, nổ). Thêm vào đó, nếu người phạm tội tái phạm hay gây hậu quả nghiêm trọng, Tòa án có thể xem xét chuyển sang các khoản nặng hơn. Mục tiêu của quy định này là bảo đảm tính răn đe và nâng cao trách nhiệm của cá nhân, tổ chức đối với việc bảo vệ di sản văn hóa.
Ví dụ thực tế:
Báu vật quốc gia liên tục bị xâm hại: Giải pháp bảo vệ và quản lý cấp bách
Giữa tháng 5 2025, mộ Vua Lê Túc Tông (di tích quốc gia đặc biệt) ở Thanh Hóa bị đào trộm, rồi ngay sau đó có vụ đập phá ngai vàng triều Nguyễn. Những sự cố liên tiếp này đặt ra câu hỏi vì sao các di sản, bảo vật quốc gia dễ dàng bị xâm hại.
Thực tế, Luật Di sản văn hóa cùng Nghị định 98/2010/NĐ-CP và Thông tư 13/2010/TT-BVHTTDL đã quy định rõ chế độ bảo vệ đặc biệt, phải lập phương án cụ thể và có chuyên gia tham gia. Khoản 21 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung Luật Di sản văn hóa năm 2009 cũng yêu cầu ưu tiên đầu tư hạ tầng và quy trình bảo quản kỹ thuật.
Ngày 22 – 4 – 2024, Bộ Văn hóa – Thể thao & Du lịch ban hành Văn bản 1669/BVHTTDL-DSVH yêu cầu các địa phương “tăng cường công tác bảo vệ, bảo quản, phát huy giá trị bảo vật quốc gia”, phân công trách nhiệm và phối hợp với công an, chính quyền. Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở văn bản chỉ đạo mà thiếu kiểm tra, giám sát thực chất, nhiều nơi vẫn chưa có phương án hay trang thiết bị bảo vệ, dẫn đến nguy cơ tiếp tục để lọt kẽ hở và chỉ “tăng cường” sau khi đã xảy ra sự cố.
Nguồn: Báo Pháp Luật TP.HCM
2. Tiêu chí xác định bảo vật quốc gia là gì?
Theo quy định tại Điều 41a Luật Di sản văn hóa 2001 được bổ sung bởi khoản 21 Điều 1 Luật Di sản văn hóa sửa đổi 2009 quy định như sau:
Điều 41a
1. Bảo vật quốc gia phải có các tiêu chí sau đây:
a) Là hiện vật gốc độc bản;
b) Là hiện vật có hình thức độc đáo;
c) Là hiện vật có giá trị đặc biệt liên quan đến một sự kiện trọng đại của đất nước hoặc liên quan đến sự nghiệp của anh hùng dân tộc, danh nhân tiêu biểu; hoặc là tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng về giá trị tư tưởng, nhân văn, giá trị thẩm mỹ tiêu biểu cho một khuynh hướng, một phong cách, một thời đại; hoặc là sản phẩm được phát minh, sáng chế tiêu biểu, có giá trị thực tiễn cao, có tác dụng thúc đẩy xã hội phát triển ở một giai đoạn lịch sử nhất định; hoặc là mẫu vật tự nhiên chứng minh cho các giai đoạn hình thành và phát triển của lịch sử trái đất, lịch sử tự nhiên.
2. Bảo vật quốc gia phải được đăng ký với cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hóa, thể thao và du lịch. Tổ chức, cá nhân sở hữu bảo vật quốc gia đã đăng ký có các quyền quy định tại khoản 3 Điều 42 của Luật này. Khi chuyển quyền sở hữu bảo vật quốc gia, tổ chức, cá nhân sở hữu bảo vật quốc gia phải thông báo cho cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hóa, thể thao và du lịch về chủ sở hữu mới trong thời hạn 15 ngày, kể từ ngày chuyển quyền sở hữu.
3. Bảo vật quốc gia được bảo vệ và bảo quản theo chế độ đặc biệt.
4. Nhà nước dành ngân sách thích đáng để mua bảo vật quốc gia.
5. Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận bảo vật quốc gia sau khi có ý kiến thẩm định của Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia.
6. Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quy định trình tự, thủ tục công nhận bảo vật quốc gia.
Theo quy định, một bảo vật quốc gia không chỉ hiếm về số lượng mà còn mang màu sắc lịch sử, văn hóa rõ nét. “Độc bản” ở đây có thể hiểu là không có bản sao tương đương về mặt giá trị. “Hình thức độc đáo” đề cập đến tính thẩm mỹ hoặc kỹ thuật chế tác đặc biệt. Giá trị liên quan đến di sản dân tộc hoặc khoa học tự nhiên được đánh giá qua tầm quan trọng của hiện vật trong việc hiểu về quá khứ hoặc phát triển khoa học. Sau khi đáp ứng ba tiêu chí này, hiện vật phải được cơ quan nhà nước có thẩm quyền công nhận, đăng ký và áp dụng chế độ bảo vệ đặc biệt, bao gồm cả biện pháp lưu trữ, tu bổ và bảo quản theo quy định.
Tình huống giả định:
Công nhận trống đồng “Võ Thị Sáu” là bảo vật quốc gia
Vào tháng 3 năm 2024, trong quá trình tu bổ đình làng Thanh Phong (huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam), bà Trần Thị Lan – cán bộ Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa tỉnh Hà Nam – phát hiện một chiếc trống đồng cổ còn nguyên vẹn, mang hoa văn độc đáo chưa từng xuất hiện trong các hiện vật Đông Sơn đã biết. Chiếc trống có đường kính 70 cm, được đúc nguyên khối, hoa văn mô tả cảnh lễ hội cầu mùa kèm hình ảnh nữ tướng Võ Thị Sáu – một anh hùng dân tộc – điều chưa từng thấy ở trống đồng nào khác.
Ngay sau khi phát hiện, bà Lan lập biên bản bàn giao hiện vật cho Cục Di sản Văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch). Ông Lê Văn Hòa – Phó Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa – thành lập Hội đồng thẩm định, gồm các chuyên gia khảo cổ và lịch sử nghệ thuật. Trong biên bản thẩm định, Hội đồng xác định:
-
Chiếc trống là hiện vật gốc độc bản, không có bản tương tự trong kho lưu trữ của các bảo tàng hay sưu tập tư nhân.
-
Hình thức trống với hoa văn khắc họa nữ tướng Võ Thị Sáu trên bề mặt là sáng tạo duy nhất, mang tính độc đáo cao so với các trống đồng Đông Sơn khác.
-
Giá trị đặc biệt của hiện vật liên quan đến sự kiện lịch sử khởi nghĩa Đồng Khởi tại Nam Bộ năm 1945, trong đó hình tượng Võ Thị Sáu được xem là biểu tượng tôn vinh nữ tướng trong phong trào kháng chiến.
Sau khi có báo cáo thẩm định, ngày 10/5/2024, Cục Di sản Văn hóa trình Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ký tờ trình đề nghị Thủ tướng công nhận chiếc trống đồng này là “Bảo vật quốc gia”. Thủ tướng đã ký Quyết định công nhận vào ngày 28/6/2024, đồng thời yêu cầu chủ sở hữu (UBND xã Thanh Phong) thực hiện đăng ký theo quy định và bàn giao hiện vật về Bảo tàng Lịch sử Quốc gia để bảo quản theo chế độ đặc biệt.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
3. Những hình thức sở hữu bảo vật quốc gia theo pháp luật
Căn cứ theo khoản 1 Điều 43 Luật Di sản văn hóa 2001 và khoản 2, khoản 3 Điều 2 Luật Di sản văn hóa sửa đổi 2009 quy định như sau:
Điều 43
1. Di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc sở hữu nhà nước, sở hữu của tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội phải được quản lý trong các bảo tàng và không được mua bán, tặng cho; di vật, cổ vật thuộc các hình thức sở hữu khác được mua bán, trao đổi, tặng cho và để thừa kế ở trong nước và nước ngoài theo quy định của pháp luật; bảo vật quốc gia thuộc các hình thức sở hữu khác chỉ được mua bán, trao đổi, tặng cho và để thừa kế ở trong nước theo quy định của pháp luật.
Việc mang di vật, cổ vật ra nước ngoài phải có giấy phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hoá, thể thao và du lịch.
…
Bảo vật nhà nước hoặc tổ chức chính trị–xã hội chỉ được trưng bày tại bảo tàng, không được mua bán. Cá nhân hoặc tổ chức khác chỉ được chuyển nhượng trong nước và phải thông báo cho cơ quan quản lý trong 15 ngày. Điều này nhằm kiểm soát nghiêm ngặt dòng chảy bảo vật và bảo đảm quyền lợi quốc gia.
Tình huống giả định:
Công ty Cổ phần Nghệ thuật Đông Phương chuyển nhượng trống đồng Tân Lạc
Cuối năm 2024, anh Trần Minh Tuấn, Giám đốc Công ty Cổ phần Nghệ thuật Đông Phương (TP. Hà Nội), phát hiện trong kho của công ty một chiếc trống đồng cổ “Tân Lạc” do một nhà sưu tập cá nhân bàn giao năm 2018. Đây là hiện vật gốc độc bản, được chuyên gia xác định là bảo vật quốc gia.
Anh Tuấn quyết định bán đấu giá chiếc trống này cho một khách hàng trong nước. Ngày 15/12/2024, Công ty Đông Phương ký hợp đồng chuyển nhượng với bà Nguyễn Thị Lan – giám đốc Bộ sưu tập Văn hóa Việt (một tổ chức tư nhân). Theo hợp đồng, bà Lan phải thanh toán 1,2 tỷ đồng để sở hữu chiếc trống đồng.
Tuy nhiên, ngay sau khi giao nhận tài sản, bà Lan thực hiện thủ tục thông báo chuyển quyền sở hữu cho Cục Di sản Văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch).
-
Cơ quan chức năng xử lý: Cục Di sản Văn hóa tiếp nhận văn bản thông báo ngày 20/12/2024, xác nhận hồ sơ hợp lệ và ghi nhận bà Lan là chủ sở hữu mới.
-
Kiểm tra điều kiện lưu thông: Cục kiểm tra và khẳng định trống đồng “Tân Lạc” thuộc dạng bảo vật quốc gia, chủ sở hữu mới chỉ được lưu chuyển, mua bán, trao đổi trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam; không được xuất khẩu.
-
Biện pháp quản lý: Cục yêu cầu bà Lan tuân thủ chế độ bảo quản đặc biệt, gửi hiện vật vào phòng trưng bày có điều kiện về nhiệt độ, độ ẩm tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia.
Một tháng sau, có thông tin bà Lan muốn mang trống đồng dự triển lãm quốc tế tại Pháp. Cục Di sản Văn hóa ngay lập tức lập biên bản nhắc nhở, bởi theo Điều 43 Luật Di sản văn hóa, “việc mang di vật, cổ vật ra nước ngoài phải có giấy phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hóa, thể thao và du lịch.” Bà Lan buộc phải hủy kế hoạch xuất khẩu cho đến khi được cấp phép.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính chất tham khảo)
4. Kết luận
Qua các quy định pháp luật, hành vi cố ý làm hư hỏng bảo vật quốc gia bị xử lý nghiêm với mức phạt tù từ 2 đến 7 năm, nhằm bảo vệ di sản văn hóa của dân tộc. Bảo vật quốc gia phải thỏa mãn ba tiêu chí độc bản, độc đáo và giá trị đặc biệt liên quan đến lịch sử hay khoa học, đồng thời được công nhận và bảo quản theo chế độ đặc biệt. Về hình thức sở hữu, bảo vật quốc gia có thể thuộc sở hữu nhà nước, tổ chức chính trị – xã hội hoặc các chủ thể khác, nhưng khi lưu chuyển chỉ được thực hiện trong lãnh thổ Việt Nam và phải tuân thủ thủ tục thông báo.
