Trong một số vụ án tham nhũng, người phạm tội cho biết đã dùng tiền nhận hối lộ để làm từ thiện nhằm mong được giảm nhẹ hình phạt. Tuy nhiên, pháp luật hình sự không xem việc làm từ thiện bằng tiền phạm pháp là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Ngược lại, nếu người phạm tội tự nguyện nộp lại tiền, khắc phục hậu quả đúng quy định thì mới có thể được xem xét khoan hồng.
1. Dùng tiền nhận hối lộ để làm từ thiện có được xem là tình tiết giảm nhẹ không?
Khoản 1, Điều 51 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định cụ thể:
Bộ luật Hình sự 2015
Điều 51. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
1. Các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:
a) Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;b) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả;
c) Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng;
d) Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết;
đ) Phạm tội trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội;
e) Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra;
g) Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra;
h) Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn;
i) Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng;
k) Phạm tội vì bị người khác đe dọa hoặc cưỡng bức;
l) Phạm tội trong trường hợp bị hạn chế khả năng nhận thức mà không phải do lỗi của mình gây ra;
m) Phạm tội do lạc hậu;
n) Người phạm tội là phụ nữ có thai;
o) Người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên;
p) Người phạm tội là người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng;
q) Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình;
r) Người phạm tội tự thú;
s) Người phạm tội thành khẩn khai báo hoặc ăn năn hối cải;
t) Người phạm tội tích cực giúp đỡ các cơ quan có trách nhiệm phát hiện hoặc điều tra tội phạm;
u) Người phạm tội đã lập công chuộc tội;
v) Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác;
x) Người phạm tội là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ, người có công với cách mạng.
...
Pháp luật hình sự Việt Nam quy định rất cụ thể và chặt chẽ về những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nhằm đảm bảo tính nhân đạo nhưng không làm mất đi tính răn đe và công bằng trong xử lý tội phạm. Theo quy định tại Điều 51 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), chỉ những hành vi như: tự nguyện khắc phục hậu quả, bồi thường thiệt hại, khai báo thành khẩn, lập công chuộc tội, hợp tác với cơ quan điều tra… mới được xem xét là tình tiết giảm nhẹ. Những tình tiết này đều có điểm chung là thể hiện thái độ ăn năn thực sự của người phạm tội, đồng thời góp phần khắc phục hậu quả pháp lý và xã hội do hành vi vi phạm gây ra.
Trong khi đó, việc làm từ thiện bằng tiền nhận hối lộ không đáp ứng những tiêu chí nêu trên, bởi đây là hành vi sử dụng tài sản phạm pháp vào mục đích xã hội nhưng không thông qua quy trình hợp pháp và không khắc phục được hậu quả đối với Nhà nước, là chủ thể bị xâm hại trực tiếp trong tội phạm tham nhũng.
Bên cạnh đó, hành vi làm từ thiện không thể hiện trực tiếp mối liên hệ với việc sửa chữa hậu quả do tội phạm gây ra. Nếu xét về giá trị pháp lý, hoạt động từ thiện mang tính cá nhân, thiện chí, nhưng không có giá trị thay thế cho nghĩa vụ nộp lại tài sản bất hợp pháp, bồi thường thiệt hại, hay khôi phục trật tự pháp lý bị xâm phạm.
Tình huống giả định:
Ông Nguyễn Hữu Thành, nguyên Phó Giám đốc Sở Giao thông tỉnh Khánh Minh, trong quá trình thực hiện nhiệm vụ quản lý đầu tư công, đã nhận 1,2 tỷ đồng từ Công ty Minh Phát để “tạo điều kiện thuận lợi” trong việc phê duyệt hồ sơ và sắp xếp lịch thẩm định cho một dự án xây dựng đường liên huyện. Sau khi nhận tiền, ông Thành trích 400 triệu đồng để xây dựng ba căn nhà tình thương cho người nghèo ở xã Phú Lộc và ủng hộ chương trình học bổng “Tiếp sức đến trường” tại địa phương. Khi bị điều tra, ông Thành khai báo rằng hành vi làm từ thiện thể hiện thái độ hối lỗi và mong được xem xét giảm nhẹ hình phạt.
Tuy nhiên, Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh Khánh Minh xác định số tiền dùng để làm từ thiện vẫn thuộc khoản tiền do phạm tội mà có. Đây là tài sản Nhà nước cần được thu hồi, không phải là tài sản cá nhân của ông Thành nên việc sử dụng vào mục đích thiện nguyện không được pháp luật công nhận là hành vi khắc phục hậu quả. Quan điểm này được Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh thống nhất, khẳng định rằng việc làm từ thiện bằng tài sản bất hợp pháp không nằm trong các tình tiết giảm nhẹ quy định tại Điều 51 Bộ luật Hình sự. Tòa án nhân dân tỉnh Khánh Minh sau đó đã tuyên ông Thành mức án nghiêm khắc, không chấp nhận đề nghị áp dụng tình tiết giảm nhẹ liên quan đến hoạt động từ thiện.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Người nhận hối lộ phải chịu trách nhiệm gì? Khi nào mới được xem xét giảm nhẹ?
Khoản 1 Điều 354 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định cụ thể:
Bộ luật Hình sự 2015
Điều 354. Tội nhận hối lộ
1. Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn trực tiếp hoặc qua trung gian nhận hoặc sẽ nhận bất kỳ lợi ích nào sau đây cho chính bản thân người đó hoặc cho người hoặc tổ chức khác để làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm:...
Điểm b, khoản 1, Điều 51 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) quy định cụ thể:
Bộ luật Hình sự 2015
Điều 51. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
1. Các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:
...b) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả;
...
Tội nhận hối lộ là hành vi nguy hiểm cho xã hội, xâm phạm nghiêm trọng đến hoạt động đúng đắn của cơ quan, tổ chức và bộ máy Nhà nước. Để bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật, Điều 354 Bộ luật Hình sự 2015 quy định khung hình phạt rất cao cho hành vi này, có thể lên đến tù chung thân, tùy theo tính chất, mức độ vi phạm và giá trị tài sản nhận hối lộ. Ngoài ra, người phạm tội còn có thể bị tịch thu tài sản, cấm đảm nhiệm chức vụ, hoặc bị phạt tiền bổ sung.
Bên cạnh yếu tố trừng phạt, pháp luật hình sự cũng đặt ra cơ chế khoan hồng đối với những người có hành vi khắc phục hậu quả một cách thực chất và tự nguyện. Theo điểm b khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự, tình tiết giảm nhẹ được áp dụng nếu người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả. Tình tiết này thể hiện rõ sự ăn năn, hối cải và trách nhiệm pháp lý mà người phạm tội chấp nhận thực hiện, góp phần giảm thiểu hậu quả cho xã hội và Nhà nước.
Một điều quan trọng là hành vi nộp lại tài sản phải diễn ra một cách chủ động, không bị cưỡng chế, và thực hiện trước khi bản án có hiệu lực. Cùng với đó, nếu người phạm tội hợp tác với cơ quan điều tra, khai báo thành khẩn, hoặc giúp phát hiện thêm các cá nhân, tổ chức có liên quan, thì càng có cơ sở để được hưởng mức giảm nhẹ cao hơn.
Tình huống giả định:
Bà Trần Thị Kim Liên, Trưởng phòng Quản lý đầu tư thuộc Sở Kế hoạch và Đầu tư tỉnh Bình An, đã nhận số tiền 700 triệu đồng từ Công ty Hoàng Gia để thúc đẩy nhanh việc phê duyệt hồ sơ đầu tư dự án khu dân cư Long Hòa. Sau khi có thông tin rằng Cơ quan Cảnh sát điều tra đang tiến hành thanh tra diện rộng các hoạt động thẩm định đầu tư trên địa bàn, bà Liên chủ động đến trình diện và khai nhận toàn bộ hành vi vi phạm của mình. Bà cũng tự nguyện nộp lại toàn bộ số tiền đã nhận, không chờ đến khi bị yêu cầu hoặc truy thu.
Không chỉ vậy, bà Liên đã cung cấp thông tin chi tiết về các cán bộ liên quan, các doanh nghiệp từng đưa tiền và các hồ sơ có dấu hiệu bất thường trong quá trình xử lý đầu tư. Thái độ hợp tác của bà được Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh Bình An đánh giá tích cực, giúp mở rộng vụ án và làm rõ trách nhiệm của nhiều cá nhân khác. Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh nhận thấy bà Liên có tinh thần hợp tác, ăn năn, tự giác khắc phục hậu quả nên đã đề nghị tòa án áp dụng tình tiết giảm nhẹ theo điểm b và s khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự. Tòa án nhân dân tỉnh Bình An ghi nhận đầy đủ các tình tiết này và tuyên mức án dưới khung hình phạt cơ bản, thể hiện chính sách khoan hồng đối với người phạm tội có ý thức sửa sai đúng pháp luật.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Pháp luật không công nhận hành vi làm từ thiện bằng tiền hối lộ để được giảm nhẹ hình phạt nếu tài sản được sử dụng là tài sản phạm pháp. Trái lại, nếu người phạm tội tự nguyện nộp lại tiền, khắc phục hậu quả và phối hợp với cơ quan điều tra thì mới có thể được xem xét giảm nhẹ theo quy định của Bộ luật Hình sự.
