Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, việc xác định nguyên nhân và mục đích của hành vi phạm tội đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định hình phạt. Một trong những yếu tố thường khiến người phạm tội đối mặt với mức án nặng hơn chính là "động cơ đê hèn". Mặc dù không được định nghĩa cụ thể trong Bộ luật Hình sự, nhưng thuật ngữ này thường xuyên xuất hiện trong thực tiễn xét xử và được xem là một tình tiết tăng nặng.
1. Động cơ đê hèn là gì?
Mặc dù Bộ luật Hình sự 2015 không có định nghĩa cụ thể, nhưng trong thực tiễn xét xử, “động cơ đê hèn” thường được hiểu là những động cơ tiêu cực, mang tính vụ lợi hoặc thù hằn cá nhân. Những động cơ này không chỉ làm tăng tính nguy hiểm của hành vi phạm tội mà còn thể hiện sự coi thường chuẩn mực đạo đức, pháp luật, nên được xem xét là tình tiết tăng nặng khi lượng hình.
Ví dụ thực tế:
Nam thanh niên bị tuyên án tử hình vì giết người với động cơ đê hèn sau khi bị từ chối quan hệ
Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Ngãi vừa tuyên án tử hình đối với Nguyễn Thanh Nhựt (sinh năm 2000, trú tại huyện Sơn Tịnh) về tội “Giết người” với tình tiết tăng nặng là phạm tội vì động cơ đê hèn và có tính chất côn đồ.
Theo cáo trạng, khoảng 1 giờ sáng ngày 12/3/2023, sau khi uống rượu, Nhựt đến nhà bà Đinh Thị T. (sinh năm 1971) ở cùng thôn để ngủ nhờ. Tại đây, Nhựt nảy sinh ý định đòi quan hệ tình dục nhưng bị từ chối và đuổi ra khỏi nhà. Khoảng 2 giờ sáng cùng ngày, Nhựt quay lại, mang theo dao và rựa, đột nhập vào nhà bà T., sát hại bà bằng nhiều nhát chém. Khi ông Đinh Văn H. – bạn trai bà T. – chạy đến can ngăn, Nhựt tiếp tục chém ông H. bị thương nặng.
Hành vi của Nhựt được xác định là đặc biệt nghiêm trọng, xuất phát từ động cơ thấp hèn, khi trả thù người từ chối đáp ứng nhu cầu cá nhân trái đạo đức. Tòa án nhận định hành vi thể hiện sự tàn ác, coi thường pháp luật và tính mạng người khác nên đã tuyên án tử hình đối với Nhựt.
Nguồn: Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh Quảng Ngãi
2. Động cơ đê hèn có được xem là tình tiết tăng nặng không?
Căn cứ điểm đ khoản 1 Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015 (được sửa đổi, bổ sung năm 2017):
Điều 52. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự
1. Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:
a) Phạm tội có tổ chức;
b) Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp;
c) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội;
d) Phạm tội có tính chất côn đồ;
đ) Phạm tội vì động cơ đê hèn;
e) Cố tình thực hiện tội phạm đến cùng;
g) Phạm tội 02 lần trở lên;
h) Tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm;
i) Phạm tội đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai, người đủ 70 tuổi trở lên;
k) Phạm tội đối với người ở trong tình trạng không thể tự vệ được, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng, người bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác;
l) Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội;
m) Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt, tàn ác để phạm tội;
n) Dùng thủ đoạn, phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người để phạm tội;
o) Xúi giục người dưới 18 tuổi phạm tội;
p) Có hành động xảo quyệt hoặc hung hãn nhằm trốn tránh hoặc che giấu tội phạm.
2. Các tình tiết đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng.
Tình tiết này không ảnh hưởng đến việc định tội nhưng ảnh hưởng đến mức hình phạt Tòa có thể áp dụng. Khi có nhiều tình tiết tăng nặng, người phạm tội sẽ bị áp dụng khung hình phạt nghiêm khắc hơn hoặc mức hình phạt cao hơn trong khung.
Ví dụ thực tế:
Vợ giết chồng, phân xác vì mâu thuẫn tình cảm
Cơ quan điều tra Công an tỉnh Bình Dương đã bắt giữ Hà Thị Nhung (sinh năm 1984, quê Nghệ An) vì hành vi giết chồng là anh Trần Thanh Tú (sinh năm 1981), sau đó phân xác nạn nhân để phi tang. Vụ án gây chấn động dư luận vì tính chất tàn độc và thủ đoạn tinh vi.
Theo điều tra, do mâu thuẫn trong quan hệ tình cảm, nghi ngờ chồng có người khác và đồng thời bản thân có quan hệ ngoài luồng, Nhung đã lên kế hoạch giết chồng từ trước. Sau khi gây án, Nhung phân xác chồng thành nhiều phần, bỏ vào các túi nylon rồi mang đi phi tang tại nhiều địa điểm khác nhau để đánh lạc hướng điều tra.
Hành vi của Nhung được đánh giá là đặc biệt tàn nhẫn và có tính chất đê hèn, khi ra tay sát hại người từng là chồng hợp pháp, không chỉ vì ghen tuông mù quáng mà còn để che giấu mối quan hệ ngoài luồng của bản thân
Nguồn: Báo Tuổi Trẻ
3. Phân loại tội phạm
Quy định tại Điều 9 của Bộ luật Hình sự 2015 về phân loại tội phạm (ít nghiêm trọng, nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng):
Điều 9. Phân loại tội phạm
Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội được quy định trong Bộ luật này, tội phạm được phân thành bốn loại sau đây:
1. Tội phạm ít nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội không lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là phạt tiền, phạt cải tạo không giam giữ hoặc phạt tù đến 03 năm;
2. Tội phạm nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là từ trên 03 năm đến 07 năm tù;
3. Tội phạm rất nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội rất lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là từ trên 07 năm đến 15 năm tù;
4. Tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội đặc biệt lớn mà mức cao nhất của khung hình phạt do Bộ luật này quy định đối với tội ấy là từ trên 15 năm đến 20 năm tù, tù chung thân hoặc tử hình.
Phân loại này giúp xác định mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội và mức xử phạt tương ứng. Đồng thời, khi kết hợp với tình tiết tăng nặng như "động cơ đê hèn", hình phạt có thể bị nâng lên trong cùng loại tội hoặc chuyển sang khung hình phạt nặng hơn.
Ví dụ thực tế:
Nguyễn Hải Dương và vụ thảm sát Bình Phước: Tội ác đặc biệt nghiêm trọng với động cơ đê hèn
Vụ án thảm sát tại tỉnh Bình Phước xảy ra vào rạng sáng ngày 7/7/2015, khiến cả gia đình ông Lê Văn Mỹ – chủ doanh nghiệp gỗ Quốc Anh – gồm 6 người thiệt mạng, gây rúng động dư luận cả nước. Các nạn nhân bao gồm vợ chồng ông Mỹ, con trai, con gái và hai người cháu.
Hai đối tượng gây án là Nguyễn Hải Dương (người yêu cũ của con gái ông Mỹ) và Vũ Văn Tiến. Dương là người chủ mưu, lên kế hoạch giết cả gia đình người yêu cũ vì thù hận cá nhân sau khi bị chia tay, đồng thời mang theo ý định cướp tài sản. Dương còn lôi kéo Tiến tham gia với lời hứa chia phần tài sản cướp được.
Cơ quan tố tụng xác định đây là vụ án đặc biệt nghiêm trọng, với hành vi giết nhiều người, có tính chất tàn độc, mất nhân tính và đặc biệt là phạm tội vì động cơ đê hèn – khi đối tượng thực hiện hành vi giết người hàng loạt chỉ vì bị tổn thương trong chuyện tình cảm và thù ghét vô lý. TAND tỉnh Bình Phước đã tuyên án tử hình đối với cả hai bị cáo.
Nguồn: Báo Công Lý
4. Kết luận
Động cơ đê hèn không chỉ là yếu tố đạo đức mà còn mang ý nghĩa pháp lý quan trọng trong tố tụng hình sự. Khi người phạm tội thực hiện hành vi vì những động cơ xấu xa, thù hận cá nhân, ích kỷ – đó là tình tiết tăng nặng có thể khiến họ bị tuyên mức án nặng hơn.
