Đặc xá là gì?

Đặc xá là chính sách khoan hồng đặc biệt của Nhà nước, thể hiện tính nhân đạo trong việc tha tù trước thời hạn cho người đang chấp hành án. Khái niệm đặc xá đã được pháp luật quy định cụ thể, làm rõ bản chất và phạm vi áp dụng. Bên cạnh đó, pháp luật cũng đặt ra những điều kiện chặt chẽ để người bị kết án có thể được đề nghị xem xét, bảo đảm sự công bằng, minh bạch và phù hợp với yêu cầu an ninh, trật tự xã hội.

1. Đặc xá là gì?

Khoản 1 Điều 3 Luật Đặc xá 2018 quy định như sau:

Luật Đặc xá 2018

Điều 3. Giải thích từ ngữ

Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:

1. Đặc xá là sự khoan hồng đặc biệt của Nhà nước do Chủ tịch nước quyết định tha tù trước thời hạn cho người bị kết án phạt tù có thời hạn, tù chung thân nhân sự kiện trọng đại, ngày lễ lớn của đất nước hoặc trong trường hợp đặc biệt.

...

Đặc xá là chính sách thể hiện tinh thần nhân đạo, khuyến khích người phạm tội cải tạo tiến bộ, đồng thời góp phần giảm tải áp lực cho hệ thống trại giam. Đây không phải là việc xóa bỏ trách nhiệm hình sự hoàn toàn mà là sự ghi nhận quá trình cải tạo tốt của người phạm tội, qua đó giúp họ sớm tái hòa nhập cộng đồng. Quy định này mang lại lợi ích kép: vừa thể hiện sự nhân văn của Nhà nước, vừa bảo đảm trật tự, an toàn xã hội thông qua cơ chế chọn lọc kỹ lưỡng đối tượng được hưởng đặc xá.

Tình huống giả định

Đặc xá dịp Quốc khánh 2/9/2025 tại TP. Hồ Chí Minh

• Quá trình chấp hành án

  Năm 2015, ông Trần Văn Khánh (sinh năm 1978, ngụ tại TP. Hồ Chí Minh) bị kết án 20 năm tù về tội Cướp tài sản. Trong quá trình thi hành án tại Trại giam Chí Hòa, ông Khánh có nhiều tiến bộ, được xếp loại cải tạo tốt liên tục trong 5 năm.

• Xem xét đặc xá

  Nhân dịp Quốc khánh 2/9/2025, trại giam lập hồ sơ đề nghị đặc xá cho ông Khánh vì đã chấp hành hơn 10 năm tù, có thành tích cải tạo, đồng thời đã thi hành xong phần nghĩa vụ bồi thường dân sự.

• Quyết định của Chủ tịch nước

  Sau khi Hội đồng tư vấn đặc xá thẩm định hồ sơ, Chủ tịch nước ký quyết định tha tù trước thời hạn cho ông Khánh cùng nhiều phạm nhân khác.

• Kết quả

  Ông Khánh được trở về gia đình, hòa nhập cộng đồng, cam kết tuân thủ pháp luật và tích cực tham gia các hoạt động xã hội tại địa phương.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

2. Người được đề nghị đặc xá cần đáp ứng những điều kiện gì?

Điều 11 Luật Đặc xá 2018 quy định như sau:

Luật Đặc xá 2018

Điều 11. Điều kiện của người được đề nghị đặc xá

1. Người đang chấp hành án phạt tù có thời hạn, người bị kết án phạt tù chung thân nhưng đã được giảm xuống tù có thời hạn được đề nghị đặc xá phải có đủ các điều kiện sau đây:

a) Có nhiều tiến bộ, có ý thức cải tạo tốt và được xếp loại chấp hành án phạt tù khá hoặc tốt theo quy định của pháp luật về thi hành án hình sự;

b) Đã chấp hành án phạt tù được một thời gian do Chủ tịch nước quyết định nhưng ít nhất là một phần ba thời gian đối với trường hợp bị phạt tù có thời hạn, nếu trước đó đã được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù thì thời hạn được giảm không được tính vào thời gian đã chấp hành án phạt tù; đã chấp hành án phạt tù ít nhất là 14 năm đối với trường hợp bị phạt tù chung thân đã được giảm xuống tù có thời hạn, nếu sau khi đã được giảm xuống tù có thời hạn mà tiếp tục được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù thì thời hạn được giảm sau đó không được tính vào thời gian đã chấp hành án phạt tù.

Người bị kết án về tội phá hoại việc thực hiện các chính sách kinh tế - xã hội; tội phá hoại chính sách đoàn kết; tội tổ chức, cưỡng ép, xúi giục người khác trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân; tội trốn đi nước ngoài hoặc trốn ở lại nước ngoài nhằm chống chính quyền nhân dân; người bị kết án từ 10 năm tù trở lên về một trong các tội quy định tại Chương các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người của Bộ luật Hình sự do cố ý hoặc người bị kết án từ 07 năm tù trở lên về tội cướp tài sản; tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản; tội sản xuất trái phép chất ma túy; tội mua bán trái phép chất ma túy; tội chiếm đoạt chất ma túy của Bộ luật Hình sự đã chấp hành án phạt tù được một thời gian do Chủ tịch nước quyết định nhưng ít nhất là một phần hai thời gian đối với trường hợp bị kết án phạt tù có thời hạn, nếu trước đó đã được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù thì thời hạn được giảm không được tính vào thời gian đã chấp hành án phạt tù; đã chấp hành án phạt tù ít nhất là 17 năm đối với trường hợp bị phạt tù chung thân nhưng đã được giảm xuống tù có thời hạn, nếu sau khi đã được giảm xuống tù có thời hạn mà tiếp tục được giảm thời hạn chấp hành án phạt tù thì thời hạn được giảm sau đó không được tính vào thời gian đã chấp hành án phạt tù;

c) Đã chấp hành xong hình phạt bổ sung là phạt tiền, đã nộp án phí;

d) Đã thi hành xong nghĩa vụ trả lại tài sản, bồi thường thiệt hại, nghĩa vụ dân sự khác đối với người bị kết án phạt tù về các tội phạm tham nhũng hoặc tội phạm khác do Chủ tịch nước quyết định trong mỗi lần đặc xá;

đ) Đã thi hành xong hoặc thi hành được một phần nghĩa vụ trả lại tài sản, bồi thường thiệt hại, nghĩa vụ dân sự khác nhưng do lâm vào hoàn cảnh kinh tế đặc biệt khó khăn thuộc trường hợp chưa có điều kiện thi hành tiếp phần còn lại theo quy định của pháp luật về thi hành án dân sự đối với người bị kết án phạt tù không thuộc trường hợp quy định tại điểm d khoản này.

Trường hợp phải thi hành nghĩa vụ trả lại tài sản, bồi thường thiệt hại, nghĩa vụ dân sự khác đối với tài sản không thuộc sở hữu của Nhà nước thì phải được người được thi hành án đồng ý hoãn thi hành án hoặc không yêu cầu thi hành án đối với tài sản này;

e) Khi được đặc xá không làm ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự;

g) Không thuộc một trong các trường hợp quy định tại Điều 12 của Luật này.

2. Người đang được tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù được đề nghị đặc xá phải có đủ các điều kiện sau đây:

a) Có nhiều tiến bộ, có ý thức cải tạo tốt và được xếp loại chấp hành án phạt tù khá hoặc tốt theo quy định của pháp luật về thi hành án hình sự trong thời gian chấp hành án phạt tù trước khi có quyết định tạm đình chỉ;

b) Đã có thời gian chấp hành án phạt tù quy định tại điểm b khoản 1 Điều này;

c) Các điều kiện quy định tại các điểm c, d, đ, e và g khoản 1 Điều này;

d) Chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật trong thời gian được tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù.

3. Người có đủ các điều kiện quy định tại các điểm a, c, d, đ, e và g khoản 1, các điểm a, c và d khoản 2 Điều này được Chủ tịch nước quyết định thời gian đã chấp hành án phạt tù ngắn hơn so với thời gian quy định tại điểm b khoản 1 Điều này khi thuộc một trong các trường hợp sau đây:

a) Đã lập công lớn trong thời gian chấp hành án phạt tù, có xác nhận của trại giam, trại tạm giam, cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp huyện hoặc cơ quan có thẩm quyền khác;

b) Người có công với cách mạng theo quy định của pháp luật về ưu đãi người có công với cách mạng; người được tặng thưởng danh hiệu Dũng sĩ trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước; người được tặng thưởng danh hiệu "Anh hùng Lao động”; người được tặng thưởng một trong các loại Huân chương, Huy chương Kháng chiến; cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ và người có công nuôi dưỡng liệt sĩ khi còn nhỏ; con của Bà mẹ Việt Nam anh hùng; cha, mẹ, vợ, chồng, con của người có công giúp đỡ cách mạng được tặng Kỷ niệm chương "Tổ quốc ghi công” hoặc Bằng "Có công với nước”;

c) Người đang mắc bệnh hiểm nghèo, người đang ốm đau thường xuyên mà không tự phục vụ bản thân;

d) Khi phạm tội là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp quy định tại khoản 4 Điều này;

đ) Người từ đủ 70 tuổi trở lên;

e) Có hoàn cảnh gia đình đặc biệt khó khăn và bản thân là lao động duy nhất trong gia đình;

g) Phụ nữ có thai hoặc có con dưới 36 tháng tuổi đang ở với mẹ trong trại giam, trại tạm giam, nhà tạm giữ;

h) Người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng theo quy định của pháp luật về người khuyết tật; người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi theo quy định của pháp luật về dân sự;

i) Trường hợp khác do Chủ tịch nước quyết định.

4. Người dưới 18 tuổi đang chấp hành án phạt tù có đủ điều kiện quy định tại điểm a và điểm g khoản 1 Điều này hoặc người dưới 18 tuổi đang được tạm đình chỉ chấp hành án phạt tù có đủ điều kiện quy định tại điểm g khoản 1, điểm a và điểm d khoản 2 Điều này được Chủ tịch nước quyết định thời gian đã chấp hành án phạt tù ngắn hơn so với thời gian quy định tại điểm b khoản 1 Điều này.

5. Chính phủ quy định chi tiết Điều này.

Quy định về điều kiện đặc xá nhằm bảo đảm sự công bằng và chọn lọc chặt chẽ đối tượng được hưởng khoan hồng. Người được đề nghị đặc xá không chỉ cần cải tạo tốt, có tiến bộ rõ rệt mà còn phải thực hiện đầy đủ nghĩa vụ dân sự và hình phạt bổ sung. Điều này thể hiện sự cân bằng giữa khoan hồng và nghiêm minh của pháp luật: vừa tạo động lực cải tạo, vừa bảo đảm quyền lợi cho Nhà nước và người bị hại. Đồng thời, quy định còn loại trừ một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng hoặc nguy hiểm cho xã hội, nhằm duy trì sự ổn định, trật tự an ninh.

Tình huống giả định

Phạm nhân lập công trong quá trình cải tạo tại Trại giam Thanh Xuân – Hà Nội

• Quá trình chấp hành án

  Năm 2010, ông Trần Văn Hải (sinh năm 1975, trú tại tỉnh Ninh Bình) bị kết án 20 năm tù về tội Mua bán trái phép chất ma túy. Sau 15 năm thi hành án tại Trại giam Thanh Xuân (Hà Nội), ông Hải có nhiều tiến bộ rõ rệt, nhiều năm liền được xếp loại cải tạo tốt.

• Lập công trong cải tạo

  Năm 2023, trong một lần xảy ra hỏa hoạn nhỏ tại phân xưởng lao động, ông Hải đã nhanh trí cùng cán bộ quản giáo sơ tán phạm nhân, ngăn chặn đám cháy lan rộng, góp phần bảo đảm an toàn cho hàng chục người. Hành động này được cơ quan thi hành án hình sự ghi nhận và đánh giá là “lập công lớn” trong quá trình cải tạo.

• Nghĩa vụ dân sự

  Gia đình ông Hải đã nộp toàn bộ số tiền phạt và án phí, đồng thời hoàn thành nghĩa vụ bồi thường theo bản án đã tuyên.

• Xem xét đặc xá

  Năm 2025, dịp kỷ niệm Quốc khánh 2/9, Trại giam Thanh Xuân lập hồ sơ đề nghị đặc xá cho ông Hải. Hội đồng tư vấn đặc xá xét thấy ông đáp ứng đủ điều kiện tại Điều 11 Luật Đặc xá 2018, đồng thời có lập công lớn trong quá trình cải tạo, nên đề nghị rút ngắn thời gian chấp hành án.

• Quyết định

  Chủ tịch nước ký quyết định đặc xá, cho phép ông Hải được ra tù trước thời hạn 3 năm.

• Kết quả

  Sau khi ra trại, ông Hải trở về Ninh Bình, được chính quyền địa phương hỗ trợ tái hòa nhập và có việc làm ổn định tại một cơ sở sản xuất gạch.

Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.

Kết luận

Đặc xá thể hiện chính sách nhân đạo, khoan hồng đặc biệt của Nhà nước, góp phần khuyến khích phạm nhân cải tạo và sớm tái hòa nhập cộng đồng. Đây là quyết định tha tù trước thời hạn do Chủ tịch nước ban hành trong dịp trọng đại hoặc trường hợp đặc biệt. Người được đề nghị đặc xá phải đáp ứng các yêu cầu nghiêm ngặt về thời gian chấp hành án, ý thức cải tạo, nghĩa vụ dân sự và không thuộc các trường hợp bị loại trừ.