Di vật, cổ vật và bảo vật quốc gia là những hiện vật mang giá trị lịch sử, văn hóa đặc biệt, được pháp luật bảo vệ nghiêm ngặt. Trong một số trường hợp, việc làm bản sao các hiện vật này có thể được thực hiện nhằm mục đích trưng bày, nghiên cứu, giáo dục hoặc bảo tồn thay thế. Tuy nhiên, để bảo đảm tính nguyên bản và tránh xâm phạm giá trị di sản, pháp luật đã đặt ra các điều kiện cụ thể cho việc sao chép, đồng thời quy định rõ cơ quan nào có thẩm quyền cấp phép làm bản sao.
1. Có được làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia hay không?
Điều 46 Luật Di sản văn hóa 2001 quy định cụ thể
Điều 46
Việc làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia phải bảo đảm các điều kiện sau:
1. Có mục đích rõ ràng;
2. Có bản gốc để đối chiếu;
3. Có dấu hiệu riêng để phân biệt với bản gốc;
4. Có sự đồng ý của chủ sở hữu di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia;
5. Có giấy phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hóa - thông tin.
Theo Điều 46 Luật Di sản văn hóa 2001, việc làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia là được phép, nhưng phải tuân thủ đầy đủ 5 điều kiện bắt buộc: (1) phải có mục đích rõ ràng như nghiên cứu, trưng bày, giáo dục; (2) phải có bản gốc để đối chiếu khi sao chép; (3) bản sao phải có dấu hiệu riêng để phân biệt với bản gốc nhằm tránh nhầm lẫn hoặc gian lận; (4) cần có sự đồng ý của chủ sở hữu hợp pháp của hiện vật; và (5) phải được cấp giấy phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hóa, thông tin.
Việc vi phạm các điều kiện trên, nhất là làm bản sao trái phép để trục lợi, có thể bị xử phạt hành chính hoặc xử lý hình sự theo quy định liên quan đến bảo vệ di sản văn hóa.
Tình huống giả định
Anh Trần Văn Phúc, chủ một cửa hàng lưu niệm tại khu phố cổ Hội An, tỉnh Quảng Nam, phát hiện một chiếc đèn đồng cổ tại một cuộc triển lãm di sản do Bảo tàng Quảng Nam tổ chức. Chiếc đèn này được ghi nhận là cổ vật có giá trị lịch sử, thuộc sở hữu của Nhà nước và đang được trưng bày phục vụ nghiên cứu. Nhận thấy mẫu mã đẹp, anh Phúc thuê một thợ đúc đồng ở làng nghề Phước Kiều làm bản sao để bán cho du khách với lời giới thiệu là “bản sao cổ vật chính thức”. Tuy nhiên, anh Phúc không xin phép cơ quan văn hóa, cũng không có sự đồng ý của đơn vị sở hữu cổ vật gốc. Bản sao anh làm ra giống gần như hoàn toàn bản gốc, không có dấu hiệu phân biệt rõ ràng và không ghi rõ là bản sao.
Sau khi phát hiện, Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Quảng Nam tiến hành kiểm tra, lập biên bản vi phạm hành chính với anh Phúc vì làm bản sao cổ vật mà không có giấy phép và có nguy cơ gây nhầm lẫn với hiện vật gốc.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Ai có quyền cấp giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia?
Điều 23 Nghị định 98/2010/NĐ-CP quy định cụ thể
Điều 23. Thẩm quyền cấp giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia
1. Cục trưởng Cục Di sản văn hóa cấp giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia thuộc di tích quốc gia đặc biệt, bảo tàng quốc gia, bảo tàng chuyên ngành thuộc Bộ, ngành, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội ở trung ương và bảo tàng chuyên ngành thuộc các đơn vị trực thuộc Bộ, ngành, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội ở trung ương.2. Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp giấy phép làm bản sao di vật, cổ vật; bảo vật quốc gia thuộc di tích quốc gia, di tích cấp tỉnh, bảo tàng cấp tỉnh và sở hữu tư nhân.
Căn cứ vào mục đích của việc làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia, người có thẩm quyền cấp phép quyết định số lượng bản sao được làm.
Việc làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia là hợp pháp nếu đáp ứng đủ điều kiện và được cấp phép đúng thẩm quyền. Theo Điều 23 Nghị định 98/2010/NĐ-CP, quyền cấp phép được phân định rõ: Cục trưởng Cục Di sản văn hóa cấp phép đối với hiện vật thuộc các di tích quốc gia đặc biệt, bảo tàng trung ương hoặc trực thuộc bộ, ngành; Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp phép đối với hiện vật thuộc bảo tàng cấp tỉnh, di tích cấp tỉnh hoặc sở hữu tư nhân.
Người xin phép phải trình bày rõ mục đích sao chép, đồng thời người có thẩm quyền sẽ quyết định số lượng bản sao được thực hiện tùy vào nhu cầu và tính chất của hiện vật. Việc tự ý làm bản sao mà không được cấp phép là vi phạm pháp luật và có thể bị xử lý nghiêm.
Tình huống giả định
Bà Nguyễn Thị Hồng, giám đốc Công ty Du lịch Văn hóa Sông Hương tại TP. Huế, có kế hoạch tái hiện không gian văn hóa Đông Sơn trong khu du lịch của mình. Để phục vụ việc trưng bày, bà Hồng muốn làm bản sao một chiếc trống đồng cổ hiện đang được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia ở Hà Nội. Tuy nhiên, do chưa hiểu rõ quy định, bà Hồng nộp hồ sơ xin phép làm bản sao đến Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Thừa Thiên Huế. Sau một tuần, Sở trả lời bằng văn bản từ chối cấp phép vì di vật thuộc quản lý của bảo tàng quốc gia, thẩm quyền cấp phép thuộc Cục Di sản văn hóa.
Sau khi tìm hiểu lại, bà Hồng chỉnh sửa hồ sơ, bổ sung đơn nêu rõ mục đích sử dụng bản sao là để giáo dục và giới thiệu văn hóa dân tộc, kèm theo cam kết chỉ làm hai bản có kích thước nhỏ hơn bản gốc và được khắc dòng chữ “bản sao trưng bày, không có giá trị giao dịch”. Hồ sơ được gửi ra Hà Nội và sau hơn một tháng, bà Hồng nhận được giấy phép chính thức từ Cục Di sản văn hóa cho phép thực hiện. Dựa trên đó, bà ký hợp đồng với một nghệ nhân đúc đồng tại làng nghề Phước Kiều và hoàn thành bản sao theo đúng quy cách ghi trong giấy phép. Sau khi hoàn thành, trống đồng bản sao được đưa vào trưng bày đúng mục đích đã đăng ký.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Làm bản sao di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia là hoạt động hợp pháp nếu tuân thủ đúng điều kiện và quy trình theo quy định của pháp luật. Pháp luật cho phép sao chép hiện vật nhằm phục vụ nghiên cứu, giáo dục hoặc trưng bày, nhưng phải có sự chấp thuận và giám sát của cơ quan quản lý di sản văn hóa. Tùy theo cấp độ và giá trị của hiện vật, thẩm quyền cấp giấy phép thuộc về Cục Di sản văn hóa hoặc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tại địa phương có liên quan.
