Trong hoạt động sản xuất, kinh doanh hoặc kê khai thu nhập cá nhân, người nộp thuế đôi khi bị truy thu một khoản thuế đã nộp thiếu so với quy định. Nhiều người lo lắng rằng truy thu thuế đồng nghĩa với việc vi phạm pháp luật và sẽ bị xử phạt. Vậy truy thu thuế có thật sự là hậu quả của một hành vi trái luật, hay còn có những trường hợp ngoại lệ? Bài viết sẽ giúp bạn hiểu rõ bản chất pháp lý của việc bị truy thu thuế và các tình huống đi kèm.
1. Truy thu thuế là gì? Có vi phạm pháp luật không?
Trong thực tế, có nhiều người khi nhận được thông báo truy thu thuế thì rất lo lắng, nghĩ ngay đến chuyện mình đang bị xử phạt hay làm sai điều gì đó nghiêm trọng. Tuy nhiên, không phải lúc nào việc truy thu thuế cũng đồng nghĩa với vi phạm pháp luật. Để xác định có vi phạm hay không, cần xét đến nguyên nhân dẫn đến việc bị truy thu. Có thể đó chỉ là do nhầm lẫn số liệu, áp dụng sai hướng dẫn, hoặc do cơ quan thuế có điều chỉnh lại chính sách. Luật Quản lý thuế 2019 có quy định về các hành vi bị nghiêm cấm như sau:
Điều 6. Các hành vi bị nghiêm cấm
...
4. Cố tình không kê khai hoặc kê khai thuế không đầy đủ, kịp thời, chính xác về số tiền thuế phải nộp.
...Điều 16. Quyền của người nộp thuế
...
11. Không bị xử phạt vi phạm hành chính về thuế, không tính tiền chậm nộp đối với trường hợp do người nộp thuế thực hiện theo văn bản hướng dẫn và quyết định xử lý của cơ quan thuế, cơ quan nhà nước có thẩm quyền liên quan đến nội dung xác định nghĩa vụ thuế của người nộp thuế.
...
Truy thu thuế là việc cơ quan thuế yêu cầu người nộp thuế phải nộp bổ sung số tiền thuế đã nộp thiếu trước đó. Tuy nhiên, “thiếu” không có nghĩa là “cố tình trốn”. Có hai trường hợp phổ biến dẫn đến truy thu:
-
Một là, người nộp thuế kê khai sai do nhầm lẫn, lỗi kỹ thuật hoặc hiểu nhầm quy định – trường hợp này không có ý định gian dối, nên nếu phát hiện sớm và khắc phục thì không bị xem là vi phạm, chỉ cần nộp đúng số còn thiếu.
-
Hai là, người nộp thuế biết rõ nhưng cố tình kê khai sai để trốn thuế hoặc gian lận – lúc này mới bị coi là hành vi vi phạm pháp luật và bị xử phạt.
Pháp luật hiện hành quy định rất rõ: nếu người nộp thuế kê khai và nộp thuế đúng theo hướng dẫn của cơ quan thuế, nhưng sau này hướng dẫn đó bị điều chỉnh hoặc phát hiện không đúng, thì dù có bị truy thu, họ vẫn không bị xử phạt hay tính tiền chậm nộp. Đây là nguyên tắc quan trọng để bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dân và doanh nghiệp, vì có những sai sót nằm ngoài khả năng kiểm soát của họ.
Nói cách khác, truy thu thuế không phải lúc nào cũng là hậu quả của hành vi sai trái. Đó có thể chỉ là một bước điều chỉnh nhỏ trong quá trình xác định nghĩa vụ thuế. Việc đánh giá một hành vi có vi phạm pháp luật hay không còn phụ thuộc vào ý chí, hành vi cụ thể của người nộp thuế, chứ không chỉ nhìn vào việc bị “truy thu”.
Tình huống giả định
Chị Vân là chủ hộ kinh doanh nhỏ chuyên bán đồ gia dụng tại chợ Bình Thới, Quận 11, TP.HCM. Hằng năm, chị vẫn nhờ một nhân viên kế toán thuê ngoài làm hồ sơ khai thuế theo phương pháp khoán, tức là tính thuế theo doanh thu ước lượng.
Năm 2023, theo hướng dẫn bằng văn bản từ Chi cục Thuế, chị Vân được áp dụng mức doanh thu tính thuế 600 triệu đồng/năm. Tuy nhiên, đến đầu năm 2024, cơ quan thuế kiểm tra thực tế và xác định doanh thu thực tế của chị là khoảng 800 triệu đồng. Cơ quan thuế cho rằng phần doanh thu vượt mức này chưa được kê khai đầy đủ, nên ra quyết định truy thu bổ sung gần 12 triệu đồng thuế.
Tuy nhiên, trong quá trình làm việc, chị Vân chứng minh được rằng toàn bộ việc kê khai thuế trước đó đều dựa trên mẫu biểu và hướng dẫn của cán bộ thuế, chị cũng không hề giấu doanh thu vì toàn bộ đơn hàng đều được ghi chép rõ trong sổ tay bán hàng. Sau khi xem xét, cơ quan thuế chấp nhận lý do và chỉ truy thu thuế thiếu, không áp dụng bất kỳ hình thức xử phạt nào, cũng không tính tiền chậm nộp.
Qua câu chuyện của chị Vân, có thể thấy rằng việc bị truy thu không đồng nghĩa với vi phạm pháp luật. Đôi khi, sai sót đến từ sự thay đổi cách tính, hướng dẫn chưa đầy đủ, hoặc khác biệt trong cách hiểu giữa người nộp thuế và cán bộ thuế. Điều quan trọng là người nộp thuế trung thực, hợp tác, và có thể chứng minh mình không cố ý kê khai sai.
(Bối cảnh, tên nhân vật và tình huống đều là hư cấu nhằm minh họa quy định pháp luật, không phản ánh một vụ việc có thật.)
2. Trường hợp nào bị truy thu thuế nhưng không bị xử phạt?
Không ít người lầm tưởng rằng cứ bị truy thu thuế là sẽ bị phạt kèm theo, nhưng thực tế không phải vậy. Có nhiều trường hợp người nộp thuế dù bị yêu cầu nộp thêm một khoản thuế đã kê khai sai trước đó, nhưng lại không phải chịu tiền phạt hay tiền chậm nộp. Đó là vì luật đã dự liệu và cho phép loại trừ trách nhiệm xử phạt nếu người nộp thuế không có lỗi cố ý hoặc sai phạm đến mức phải xử lý. Theo đó, Luật Quản lý thuế 2019 đã đề cập rất rõ về trường hợp này trong Quyền của người nộp thuế như sau:
Điều 16. Quyền của người nộp thuế
…
11. Không bị xử phạt vi phạm hành chính về thuế, không tính tiền chậm nộp đối với trường hợp do người nộp thuế thực hiện theo văn bản hướng dẫn và quyết định xử lý của cơ quan thuế, cơ quan nhà nước có thẩm quyền liên quan đến nội dung xác định nghĩa vụ thuế của người nộp thuế.
…
Ngoài ra Điều 9 Nghị định 125/2020 quy định như sau:
Điều 9. Các trường hợp không xử phạt vi phạm hành chính về thuế, hóa đơn
1. Không xử phạt vi phạm hành chính về thuế, hóa đơn trong các trường hợp sau đây:
a) Thực hiện theo văn bản hướng dẫn, quyết định xử lý của cơ quan có thẩm quyền;
b) Do sự kiện bất khả kháng;
c) Người nộp thuế tự phát hiện, khai bổ sung trước khi cơ quan thuế công bố quyết định kiểm tra, thanh tra…
Theo quy định tại Điều 9 Nghị định 125/2020/NĐ-CP, người nộp thuế có thể không bị xử phạt trong một số trường hợp nhất định, ngay cả khi có sai sót dẫn đến truy thu thuế. Những tình huống phổ biến bao gồm:
-
Kê khai sai do làm theo văn bản hướng dẫn từ cơ quan thuế hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Đây là trường hợp rất hay gặp, vì đôi khi chính sách thay đổi nhanh, cán bộ thuế hướng dẫn chưa chính xác, dẫn đến kê khai chưa đúng.
-
Bản thân người nộp thuế tự phát hiện sai sót và chủ động khai bổ sung, nộp thêm thuế trước khi bị kiểm tra. Luật khuyến khích sự trung thực, tự giác. Nếu người nộp thuế chủ động sửa sai sớm thì sẽ không bị xử phạt.
-
Có lý do khách quan như thiên tai, dịch bệnh, mất hồ sơ do hỏa hoạn, thiết bị hư hỏng… Những yếu tố ngoài ý muốn này có thể khiến việc kê khai sai hoặc chậm trễ, và pháp luật không bắt lỗi trong các trường hợp đó.
Như vậy, nếu sai sót là do khách quan, do làm theo hướng dẫn, hoặc do người nộp thuế chủ động sửa sai, thì việc bị truy thu chỉ đơn thuần là điều chỉnh lại số thuế đúng – không kèm theo bất kỳ chế tài xử phạt nào. Đây là cơ chế “mềm” rất nhân văn trong quản lý thuế, tránh tạo áp lực và bảo vệ người nộp thuế có thiện chí.
Tình huống giả định
Anh Trần Quốc Cường là chủ một cơ sở rang xay cà phê tại tỉnh Đắk Lắk. Trong năm 2022, anh có ký hợp đồng xuất khẩu cà phê sang Hàn Quốc và được cán bộ thuế tại địa phương hướng dẫn là mặt hàng này được áp dụng thuế suất thuế giá trị gia tăng (GTGT) 0%. Vì vậy, toàn bộ doanh thu từ xuất khẩu được anh kê khai theo mức thuế suất 0%.
Tuy nhiên, đến cuối năm 2023, sau khi có công văn hướng dẫn mới từ Tổng cục Thuế, cơ quan thuế địa phương tiến hành rà soát và xác định rằng một số loại sản phẩm chế biến của anh Cường không đáp ứng đủ điều kiện để được áp dụng thuế suất 0%, mà chỉ được miễn thuế GTGT trong một phần giá trị hàng hóa. Do đó, cơ quan thuế ra quyết định truy thu gần 80 triệu đồng tiền thuế GTGT.
Tuy nhiên, trong hồ sơ kiểm tra cho thấy anh Cường đã thực hiện đúng theo hướng dẫn bằng văn bản trước đó, và không có hành vi gian lận hay che giấu. Vì vậy, cơ quan thuế chỉ yêu cầu nộp phần thuế thiếu, không xử phạt vi phạm hành chính, không tính tiền chậm nộp.
Trường hợp của anh Cường là ví dụ tiêu biểu cho tình huống được pháp luật miễn xử phạt. Người nộp thuế không cố ý khai sai, làm đúng hướng dẫn, hợp tác khi làm việc với cơ quan thuế thì không những tránh được chế tài mà còn duy trì được uy tín với cơ quan quản lý.
(Bối cảnh và nhân vật trong tình huống là hư cấu, được xây dựng nhằm minh họa nội dung pháp luật, không phản ánh sự kiện có thật.)
3. Khi nào bị truy thu thuế do vi phạm pháp luật và bị xử phạt?
Không giống như các trường hợp truy thu do nhầm lẫn hay lỗi khách quan, nếu người nộp thuế có hành vi gian lận, cố tình che giấu doanh thu, xuất hóa đơn khống hoặc khai sai để hưởng ưu đãi không đúng thì không chỉ bị truy thu phần thuế thiếu mà còn bị xử phạt vi phạm hành chính. Mức phạt có thể lên tới gấp ba lần số tiền thuế bị trốn, chưa kể đến việc bị tính thêm tiền chậm nộp hoặc thậm chí có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu mức độ nghiêm trọng. Điều 16 Nghị định 125/2020/NĐ-CP quy định xử phạt như sau:
Điều 16. Xử phạt đối với hành vi khai sai dẫn đến thiếu số tiền thuế phải nộp1. Phạt tiền 20% số tiền thuế thiếu đối với hành vi khai sai nhưng không dẫn đến trốn thuế hoặc gian lận thuế.
....
Điều 17. Xử phạt đối với hành vi trốn thuế
1. Phạt tiền từ 1 đến 3 lần số tiền thuế trốn đối với các hành vi:
a) Sử dụng hóa đơn, chứng từ không hợp pháp;
b) Không kê khai hoặc kê khai không đầy đủ nghĩa vụ thuế;
c) Gian lận trong kê khai thuế nhằm giảm số tiền thuế phải nộp...
Pháp luật phân biệt rất rõ giữa các trường hợp sai sót do vô tình và hành vi cố ý trốn thuế. Nếu doanh nghiệp hay cá nhân cố tình thực hiện các thủ đoạn như: không xuất hóa đơn, ghi hóa đơn thấp hơn giá trị thực, kê khai chi phí không có thật, mua bán hóa đơn để hợp thức hóa đầu vào… thì đều bị xem là vi phạm nghiêm trọng.
Tùy theo mức độ, hành vi vi phạm có thể bị xử phạt 20% số tiền thuế thiếu nếu chỉ là khai sai không gian lận. Nhưng nếu hành vi đó được xác định là có mục đích trốn thuế, thì mức phạt sẽ từ 1 đến 3 lần số tiền thuế bị trốn. Ngoài ra, người nộp thuế còn phải nộp thêm tiền chậm nộp, tính theo số ngày trễ hạn và mức lãi suất quy định.
Quan trọng hơn, nếu số tiền trốn thuế vượt mức nhất định hoặc hành vi diễn ra trong thời gian dài, có tổ chức, có tính lặp lại, thì người nộp thuế có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định tại Bộ luật Hình sự.
Do đó, nếu người nộp thuế bị truy thu thuế mà đồng thời bị áp dụng các hình thức xử phạt nặng kèm theo thì gần như chắc chắn đã có dấu hiệu vi phạm pháp luật rõ ràng.
Tình huống giả định
Công ty TNHH Việt Xanh hoạt động trong lĩnh vực thi công xây dựng. Trong suốt năm 2022, công ty ký nhiều hợp đồng lớn với các đối tác, có tổng doanh thu thực tế hơn 35 tỷ đồng. Tuy nhiên, để giảm số thuế phải nộp, Giám đốc công ty đã chỉ đạo kế toán tách nhỏ giá trị hợp đồng, chỉ kê khai khoảng 20 tỷ đồng doanh thu, phần còn lại được ghi âm vào các “hợp đồng nội bộ” không xuất hóa đơn.
Không dừng lại ở đó, công ty còn mua hóa đơn giá trị gia tăng đầu vào từ các doanh nghiệp “ma” để tăng chi phí, làm giảm lợi nhuận chịu thuế. Sổ sách nội bộ và tài liệu kế toán được lập theo hướng hợp thức hóa các khoản này nhằm qua mặt cơ quan thuế.
Đầu năm 2024, qua thanh tra, cơ quan thuế phát hiện sai phạm, xác định tổng số thuế GTGT và thuế TNDN bị trốn lên đến gần 3,2 tỷ đồng. Căn cứ theo Điều 17 Nghị định 125/2020/NĐ-CP, cơ quan thuế ra quyết định truy thu toàn bộ số thuế trốn, phạt công ty gấp đôi số tiền trốn thuế, và tính tiền chậm nộp tương ứng thời gian che giấu.
Ngoài ra, do tính chất nghiêm trọng của hành vi và số tiền trốn thuế lớn, hồ sơ vụ việc được chuyển sang cơ quan điều tra để xem xét trách nhiệm hình sự theo Điều 200 Bộ luật Hình sự.
Trường hợp trên cho thấy truy thu thuế không chỉ là công cụ kỹ thuật mà còn là dấu hiệu đi kèm với chế tài nặng khi có hành vi vi phạm rõ ràng. Sự khác biệt giữa bị “truy thu” thông thường và bị “truy thu kèm xử phạt” nằm ở việc người nộp thuế có cố tình vi phạm hay không, và mức độ nghiêm trọng của hành vi đó.
(Bối cảnh, nhân vật và tình tiết là hư cấu, được xây dựng nhằm minh họa cho quy định pháp luật, không phản ánh một sự kiện thực tế.)
Kết luận
Truy thu thuế là một biện pháp để cơ quan thuế đảm bảo nghĩa vụ thuế được thực hiện đúng theo pháp luật. Tuy nhiên, bị truy thu thuế không đồng nghĩa với vi phạm pháp luật. Có những trường hợp sai sót xảy ra do nhầm lẫn, do hướng dẫn chưa rõ ràng từ phía cơ quan quản lý thuế, hoặc do người nộp thuế chủ động khai bổ sung – tất cả những trường hợp này đều có thể không bị xử phạt. Ngược lại, nếu người nộp thuế có hành vi cố ý trốn thuế, kê khai gian dối, sử dụng thủ đoạn để giảm số thuế phải nộp, thì ngoài việc truy thu số tiền thiếu, họ còn bị áp dụng các chế tài xử phạt hành chính nghiêm khắc, thậm chí có thể chịu trách nhiệm hình sự trong những trường hợp nghiêm trọng.
