Không chỉ gỗ, nhiều sản phẩm từ rừng như tre, nứa, dược liệu, động vật rừng cũng đóng vai trò quan trọng trong sinh kế và chuỗi giá trị lâm nghiệp. Trong pháp luật Việt Nam, nhóm tài nguyên này được xác định là lâm sản ngoài gỗ và được phân loại theo tiêu chí sinh học, mục đích sử dụng và yêu cầu quản lý. Việc nắm rõ cách phân chia này là cơ sở để xác định đúng quyền, nghĩa vụ và chế độ pháp lý khi khai thác, vận chuyển hoặc sử dụng lâm sản từ rừng.
1. Lâm sản ngoài gỗ được pháp luật Việt Nam phân loại như thế nào?
Khoản 1 Điều 15 Thông tư 33/2018/TT-BNNPTNT quy định cụ thể
Điều 15. Điều tra lâm sản ngoài gỗ
1. Nội dung điều tra lâm sản ngoài gỗ:
a) Các sản phẩm có sợi, bao gồm: các loài cây tre, nứa, song, mây, lá và thân cây có sợi và các loại cỏ;
b) Các sản phẩm làm thực phẩm có nguồn gốc thực vật, bao gồm: thân, chồi, rễ, củ, lá, hoa, quả, quả hạch, gia vị, hạt có dầu và nấm;
c) Các sản phẩm làm thuốc và mỹ phẩm có nguồn gốc từ thực vật;
d) Các sản phẩm chiết xuất, bao gồm: nhựa, nhựa dầu, nhựa mủ, ta nanh và thuốc nhuộm, dầu béo và tinh dầu;
đ) Các sản phẩm khác ngoài gỗ.
...
Việc phân loại lâm sản ngoài gỗ là xác định các loại sản phẩm khai thác từ rừng nhưng không phải là gỗ. Chúng bao gồm nhóm sợi (tre, nứa, mây, lá...), nhóm thực phẩm (thân, chồi, lá, quả, nấm...), nhóm thuốc - mỹ phẩm (thảo dược, cây thuốc), nhóm chiết xuất (nhựa, tinh dầu), và nhóm sản phẩm khác ngoài gỗ. Phân loại này giúp nhận diện rõ các loại lâm sản ngoài gỗ để quản lý và thống kê chính xác.
Việc quy định cụ thể các nhóm lâm sản ngoài gỗ nhằm đảm bảo việc khai thác đúng đối tượng, tránh khai thác tràn lan và gây tổn hại cho hệ sinh thái rừng. Đồng thời, việc phân loại này là cơ sở để xây dựng kế hoạch điều tra, thống kê, đánh giá trữ lượng và đề xuất các biện pháp khai thác, sử dụng hợp lý, bền vững nguồn tài nguyên rừng. Người dân khai thác lâm sản ngoài gỗ cần nắm rõ quy định này để tránh vi phạm pháp luật.
Tình huống giả định
Anh Lê Văn Bình (trú tại huyện Bắc Quang, Hà Giang) là người dân tộc Dao, sống dựa vào nghề khai thác lâm sản ngoài gỗ trong rừng phòng hộ. Anh thường xuyên thu hái măng nứa, lá thuốc và nhựa cây để bán cho các thương lái. Tuy nhiên, anh Bình không nắm rõ quy định pháp luật về phân loại lâm sản ngoài gỗ và cho rằng tất cả đều được coi là "của rừng, ai cũng có thể khai thác".
Trong đợt kiểm tra của kiểm lâm địa phương, lực lượng chức năng phát hiện anh Bình khai thác cả những loại cây dược liệu quý hiếm như sa nhân tím, ba kích, và thu gom cả tổ ong rừng để lấy mật. Sau khi được giải thích, anh Bình mới hiểu rằng lâm sản ngoài gỗ không chỉ là những loại anh thường hái, mà còn bao gồm cả các sản phẩm khác có giá trị cao và phải quản lý theo quy định. Kiểm lâm đã nhắc nhở và lập biên bản, yêu cầu anh Bình cam kết chỉ khai thác những loại được phép và trong phạm vi cho phép.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
2. Phương pháp điều tra lâm sản ngoài gỗ được quy định như thế nào?
Khoản 2 Điều 15 Thông tư 33/2018/TT-BNNPTNT quy định cụ thể
Điều 15. Điều tra lâm sản ngoài gỗ
...
2. Phương pháp điều tra lâm sản ngoài gỗ:
a) Điều tra thành phần loài: sử dụng tuyến điều tra điển hình hoặc ô tiêu chuẩn điển hình, xác định toàn bộ các loài lâm sản ngoài gỗ xuất hiện trên tuyến điều tra hoặc trong ô tiêu chuẩn;
b) Điều tra diện tích: sử dụng phương pháp theo quy định tại khoản 2 Điều 10 của Thông tư này để điều tra diện tích lâm sản ngoài gỗ trong rừng tự nhiên; thống kê, chồng xếp các bản đồ cây trồng lâm sản ngoài gỗ để bổ sung diện tích rừng trồng lâm sản ngoài gỗ;
c) Điều tra trữ lượng: trường hợp lâm sản ngoài gỗ là các bộ phận của cây gỗ, sử dụng phương pháp theo quy định tại khoản 2 Điều 11 của Thông tư này; trường hợp lâm sản ngoài gỗ có nguồn gốc từ thực vật khác lập các ô tiêu chuẩn đo đếm toàn bộ các cá thể lâm sản ngoài gỗ, xác định các bộ phận được sử dụng của cây, xác định năng suất của từng cây để xác định trữ lượng hàng năm và tiềm năng; trường hợp lâm sản ngoài gỗ có nguồn gốc từ động vật lập các tuyến điều tra kết hợp với phỏng vấn người dân để xác định các bộ phận sử dụng, năng suất hàng năm để tính toán trữ lượng
...
Điều tra lâm sản ngoài gỗ là quá trình kiểm kê các loài lâm sản ngoài gỗ xuất hiện trong rừng, xác định diện tích phân bố, trữ lượng từng loại để phục vụ quản lý và khai thác bền vững. Theo quy định, phải áp dụng các phương pháp kỹ thuật chuyên môn như lập tuyến điều tra, ô tiêu chuẩn, đo đếm, chồng xếp bản đồ... để đảm bảo tính khoa học và chính xác.
Mỗi loại lâm sản ngoài gỗ có đặc điểm sinh học khác nhau, nên phương pháp điều tra cũng cần phù hợp. Ví dụ, đối với tre, nứa, mây... cần xác định mật độ trên tuyến điều tra; với các loài dược liệu, cần đo đếm số cây, năng suất từng cây; còn đối với động vật rừng, phải kết hợp khảo sát thực địa và phỏng vấn người dân địa phương.
Tình huống giả định
Công ty TNHH Lâm sản Hòa Bình được UBND tỉnh Hòa Bình giao thực hiện dự án khảo sát và phát triển dược liệu dưới tán rừng tại xã Ngọc Sơn. Trong quá trình điều tra, công ty không tuân thủ đúng quy định về phương pháp điều tra lâm sản ngoài gỗ, chỉ ước tính số lượng cây mà không lập ô tiêu chuẩn, không đo đếm thực tế, cũng không chồng xếp bản đồ diện tích rừng trồng. Báo cáo cuối cùng của công ty ghi nhận trữ lượng cây ba kích và sa nhân cao hơn thực tế nhiều lần, dẫn đến việc khai thác vượt mức, gây thiệt hại lớn cho hệ sinh thái rừng.
Sau khi bị phát hiện, cơ quan kiểm lâm đã yêu cầu công ty dừng khai thác, lập biên bản vi phạm hành chính và yêu cầu công ty bồi thường thiệt hại cho Nhà nước. Đồng thời, cán bộ phụ trách điều tra của công ty bị xử lý kỷ luật vì vi phạm quy trình chuyên môn theo quy định tại Thông tư 33/2018/TT-BNNPTNT.
Tình huống trên là giả định, được xây dựng nhằm mục đích tham khảo.
Kết luận
Lâm sản ngoài gỗ được pháp luật Việt Nam phân loại rõ ràng để quản lý, khai thác và sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên rừng. Việc điều tra lâm sản ngoài gỗ phải được thực hiện đúng phương pháp để đảm bảo tính chính xác, phục vụ cho quản lý bền vững. Người dân và doanh nghiệp cần nắm rõ quy định pháp luật để tránh vi phạm và bảo vệ tài nguyên rừng.
