Hàng hóa, dịch vụ thiết yếu đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm đời sống dân sinh và duy trì hoạt động sản xuất, lưu thông hàng hóa. Việc nhận diện rõ khái niệm này giúp cơ quan nhà nước điều tiết thị trường, quản lý giá cả và hỗ trợ chính sách an sinh hiệu quả. Pháp luật hiện hành đã có quy định cụ thể về hàng hóa, dịch vụ thiết yếu cũng như nguyên tắc quản lý nhóm hàng hóa đặc biệt này.
1. Hàng hóa, dịch vụ thiết yếu được hiểu như thế nào theo quy định pháp luật?
Khoản 3 Điều 4 Luật Giá 2023 quy định như sau:
Điều 4. Giải thích từ ngữ
...
3. Hàng hóa, dịch vụ thiết yếu là những hàng hóa, dịch vụ cần thiết đáp ứng nhu cầu cơ bản của con người, nguyên liệu, nhiên liệu, vật liệu, dịch vụ chính phục vụ sản xuất, lưu thông và phù hợp với bối cảnh kinh tế – xã hội trong từng thời kỳ.
...
Theo quy định này, hàng hóa, dịch vụ thiết yếu không chỉ bao gồm các mặt hàng tiêu dùng phục vụ đời sống hằng ngày mà còn bao gồm các loại nguyên vật liệu, nhiên liệu và dịch vụ có tính chất nền tảng cho hoạt động sản xuất – lưu thông hàng hóa. Điểm quan trọng là tính “thiết yếu” của mặt hàng không cố định, mà được xác định tùy thuộc vào bối cảnh kinh tế – xã hội tại từng thời kỳ.
Ví dụ, trong giai đoạn xảy ra thiên tai, dịch bệnh hay khủng hoảng năng lượng, danh mục hàng hóa thiết yếu có thể được điều chỉnh để phù hợp với yêu cầu thực tiễn. Nhà nước thường sử dụng khái niệm này để đưa ra chính sách bình ổn giá, điều tiết cung cầu, bảo đảm an sinh và hỗ trợ doanh nghiệp trong các tình huống đặc biệt.
Tình huống giả định
Trong đợt thiên tai nghiêm trọng tại miền Trung năm 2026, nhu cầu về nước sạch đóng chai, thuốc sát trùng, thực phẩm khô và xăng dầu tăng đột biến. UBND tỉnh Quảng Ngãi đã có văn bản đề nghị Sở Tài chính phối hợp với Sở Công Thương xác định các mặt hàng thuộc nhóm hàng hóa, dịch vụ thiết yếu để thực hiện bình ổn giá và hỗ trợ vận chuyển.
Căn cứ Điều 4 Luật Giá 2023, nhóm mặt hàng này được xếp vào danh mục hàng hóa thiết yếu do đáp ứng nhu cầu sinh hoạt cơ bản và phục vụ vận chuyển hàng hóa cứu trợ. Nhờ đó, các cơ quan chức năng được phép áp dụng các biện pháp hành chính để kiểm soát giá bán, tránh hiện tượng đầu cơ, tăng giá bất hợp lý.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Những loại hàng hóa, dịch vụ thiết yếu nào do Nhà nước định giá?
Khoản 1 Điều 21 Luật Giá 2023 quy định như sau:
Điều 21. Hàng hóa, dịch vụ do Nhà nước định giá
1. Hàng hóa, dịch vụ do Nhà nước định giá phải đáp ứng một trong các tiêu chí sau đây:
a) Hàng hóa, dịch vụ thuộc lĩnh vực độc quyền Nhà nước sản xuất, kinh doanh theo quy định của pháp luật về thương mại và quy định khác của pháp luật có liên quan;
b) Tài nguyên quan trọng theo quy định của pháp luật về tài nguyên;
c) Hàng dự trữ quốc gia; sản phẩm, dịch vụ công ích và dịch vụ sự nghiệp công sử dụng ngân sách nhà nước;
d) Hàng hóa, dịch vụ thiết yếu có tính chất độc quyền trong mua, bán hoặc có thị trường cạnh tranh hạn chế và ảnh hưởng đến kinh tế - xã hội, đời sống người dân, hoạt động sản xuất, kinh doanh....
Theo quy định trên, không phải tất cả hàng hóa, dịch vụ thiết yếu đều do Nhà nước định giá, mà chỉ những loại thiết yếu nhưng có đặc điểm thị trường đặc biệt, như độc quyền, thiếu cạnh tranh, hoặc có ảnh hưởng lớn đến cộng đồng mới nằm trong danh mục định giá bắt buộc.
Việc định giá có thể được thực hiện theo các hình thức như: giá cụ thể, giá tối thiểu, giá tối đa hoặc khung giá. Mỗi hình thức có mục tiêu và phạm vi áp dụng khác nhau nhưng đều nhằm bảo vệ lợi ích xã hội, kiểm soát giá cả và chống thao túng thị trường.
Danh mục hàng hóa, dịch vụ thiết yếu do Nhà nước định giá có thể bao gồm: điện, nước sạch sinh hoạt, dịch vụ vận chuyển hành khách công cộng, dịch vụ khám chữa bệnh công lập, sách giáo khoa, xăng dầu… Những mặt hàng này có ảnh hưởng trực tiếp đến hàng triệu người dân và hoạt động sản xuất chung của nền kinh tế, nên được Nhà nước can thiệp để bảo đảm ổn định.
Tình huống giả định
Trong thời gian giá xăng dầu thế giới tăng mạnh vào quý III năm 2025, một số doanh nghiệp phân phối xăng dầu tại Việt Nam đề xuất điều chỉnh giá bán lẻ vượt mức quy định. Tuy nhiên, mặt hàng xăng dầu được xác định là hàng hóa thiết yếu có ảnh hưởng lớn đến kinh tế và đời sống xã hội, đồng thời có thị trường cạnh tranh hạn chế nên vẫn nằm trong danh mục Nhà nước định giá theo hình thức khung giá.
Căn cứ Điều 21 Luật Giá 2023, Bộ Tài chính phối hợp với Bộ Công Thương ban hành mức giá trần và giá sàn mới đối với mặt hàng xăng dầu. Các doanh nghiệp bắt buộc phải tuân thủ đúng mức giá trong khung cho phép, nếu vi phạm sẽ bị xử lý hành chính. Việc này giúp ổn định giá cả thị trường và hạn chế tác động dây chuyền đến giá các mặt hàng khác.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Hàng hóa, dịch vụ thiết yếu là những yếu tố cơ bản phục vụ đời sống và sản xuất, được xác định theo từng thời kỳ kinh tế – xã hội. Một số loại hàng hóa, dịch vụ thiết yếu có tính chất đặc biệt như độc quyền hoặc ảnh hưởng lớn đến xã hội sẽ được Nhà nước định giá để bảo đảm ổn định thị trường và quyền lợi người tiêu dùng.
