Phân biệt giữa đặt cọc và trả trước là một điểm quan trọng cần nắm rõ trong các giao dịch dân sự. Dù đây đều là những hình thức chuyển tiền phổ biến trước khi thực hiện hợp đồng, nhưng bản chất và hệ quả pháp lý lại hoàn toàn khác nhau. Có những trường hợp người chuyển tiền tin rằng đó là đặt cọc nhưng thực tế chỉ là trả trước, từ đó không được áp dụng cơ chế “phạt cọc”. Bài viết này sẽ giúp làm rõ khái niệm đặt cọc và tiền trả trước, chỉ ra sự khác biệt trong hậu quả pháp lý khi một trong hai bên vi phạm hợp đồng.
Đặt cọc là gì? Tiền trả trước là gì?
Đặt cọc được quy định cụ thể trong điều 328 Bộ luật Dân sự 2015 và Điều 37 Nghị định 21/2021/NĐ-CP như sau:
Điều 328. Đặt cọc
1. Đặt cọc là việc một bên (sau đây gọi là bên đặt cọc) giao cho bên kia (sau đây gọi là bên nhận đặt cọc) một khoản tiền hoặc kim khí quý, đá quý hoặc vật có giá trị khác (sau đây gọi chung là tài sản đặt cọc) trong một thời hạn để bảo đảm giao kết hoặc thực hiện hợp đồng.
...
Điều 37. Trường hợp không xác định rõ là tiền đặt cọc hoặc tiền trả trước
Trường hợp một bên trong hợp đồng giao cho bên kia một khoản tiền mà các bên không xác định rõ là tiền đặt cọc hoặc tiền trả trước thì số tiền này được coi là tiền trả trước.
...
Đặt cọc là một trong các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự. Bên đặt cọc giao một khoản tài sản có giá trị cụ thể cho bên nhận để bảo đảm cho việc ký kết hoặc thực hiện hợp đồng. Nếu hợp đồng được thực hiện đúng, bên nhận sẽ hoàn trả hoặc cấn trừ vào nghĩa vụ thanh toán. Ngược lại, nếu bên đặt cọc vi phạm, tài sản đặt cọc bị mất; nếu bên nhận vi phạm, phải trả lại gấp đôi số tiền (trừ khi các bên có thỏa thuận khác).
Trong khi đó, pháp luật không có định nghĩa chính thức về “tiền trả trước”. Trên thực tế, đây là số tiền bên mua thanh toán trước một phần cho bên bán khi hợp đồng đã được giao kết. Việc trả trước không mang tính chất bảo đảm, mà đơn thuần là thực hiện nghĩa vụ trước thời hạn.
Điểm then chốt để phân biệt là: đặt cọc dùng để bảo đảm nghĩa vụ (chưa chắc hợp đồng đã được ký), còn tiền trả trước thường đi kèm với hợp đồng đã có hiệu lực.
Nếu không có căn cứ rõ ràng cho thấy đây là khoản tiền đặt cọc, thì pháp luật sẽ xem nó như khoản tiền trả trước, không phát sinh hệ quả “phạt cọc” hay “mất cọc”.
Tình huống giả định
Anh Nguyễn Hữu Phong có nhu cầu mua căn hộ chung cư tại dự án Minh Tâm Residence. Sau buổi làm việc với đại diện chủ đầu tư là Công ty TNHH Bất động sản Minh Tâm, anh Phong đồng ý “chuyển trước 100 triệu đồng giữ chỗ”. Biên nhận chỉ ghi: “Anh Phong chuyển 100 triệu giữ căn A-08”.
Một tuần sau, anh Phong không muốn mua nữa và yêu cầu trả lại tiền. Phía công ty từ chối, cho rằng đó là tiền đặt cọc và anh Phong vi phạm nên bị mất cọc.
Sau khi khiếu nại đến Phòng Công chứng quận Gò Vấp và nhờ luật sư phân tích, anh Phong được tư vấn: vì biên nhận không ghi rõ đây là tiền đặt cọc, không kèm theo hợp đồng hoặc điều kiện giao kết, nên căn cứ Điều 37 Nghị định 21/2021/NĐ-CP, khoản tiền này được xác định là tiền trả trước. Do hợp đồng chưa được giao kết, anh Phong có quyền yêu cầu hoàn trả toàn bộ khoản đã chuyển.
Đây chỉ là tình huống giả định, mang tính chất tham khảo.
Khi vi phạm nghĩa vụ thì hậu quả giữa đặt cọc và tiền trả trước khác nhau thế nào?
Dựa trên quy định tại khoản 2 Điều 328 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
Điều 328. Đặt cọc
...
2. Trường hợp hợp đồng được giao kết, thực hiện thì tài sản đặt cọc được trả lại cho bên đặt cọc hoặc được trừ để thực hiện nghĩa vụ trả tiền; nếu bên đặt cọc từ chối việc giao kết, thực hiện hợp đồng thì tài sản đặt cọc thuộc về bên nhận đặt cọc; nếu bên nhận đặt cọc từ chối việc giao kết, thực hiện hợp đồng thì phải trả cho bên đặt cọc tài sản đặt cọc và một khoản tiền tương đương giá trị tài sản đặt cọc, trừ trường hợp có thoả thuận khác.
Hệ quả của việc vi phạm nghĩa vụ trong quan hệ đặt cọc mang tính ràng buộc rõ rệt:
-
Nếu bên đặt cọc vi phạm (tự ý không giao kết, không thực hiện hợp đồng): mất toàn bộ tài sản đặt cọc.
-
Nếu bên nhận đặt cọc vi phạm: phải hoàn trả lại số tiền đặt cọc và bồi thường tương đương giá trị đặt cọc (tức trả gấp đôi).
-
Các bên cũng có thể thỏa thuận phạt cọc ở mức cao hơn, miễn không trái luật.
Ngược lại, với tiền trả trước, nếu vi phạm nghĩa vụ (ví dụ bên bán không giao hàng đúng hạn hoặc bên mua từ chối nhận hàng), bên có lỗi sẽ phải hoàn trả tiền, nhưng không có chế tài phạt cọc. Vì đây chỉ là một phần thanh toán tạm ứng, không ràng buộc thêm nghĩa vụ.
Tình huống giả định
Chị Lê Thị Mai ký hợp đồng đặt mua bộ bàn ghế gỗ trị giá 45 triệu đồng với xưởng mộc Gia Phát. Trong hợp đồng có ghi rõ: “Chị Mai đặt cọc 10 triệu đồng để bảo đảm giao kết hợp đồng, phần còn lại thanh toán sau khi nhận hàng”. Tuy nhiên, sau đó chị Mai thay đổi ý định, không nhận hàng và không muốn tiếp tục giao dịch.
Xưởng Gia Phát gửi văn bản thông báo từ chối trả lại tiền cọc. Chị Mai cho rằng đây là “trả trước” và yêu cầu hoàn trả. Vụ việc được đưa ra Hòa giải tại UBND phường Trảng Dài, TP. Biên Hòa.
Cơ quan xử lý xác định: văn bản có ghi rõ đây là “đặt cọc”, và hợp đồng chưa được thực hiện do chị Mai từ chối, nên tài sản đặt cọc thuộc về bên nhận đặt cọc, theo quy định tại Điều 328 Bộ luật Dân sự 2015.
Đây là tình huống giả định, mang tính chất tham khảo
Kết luận
Phân biệt rõ giữa đặt cọc và tiền trả trước là rất quan trọng trong các giao dịch dân sự. Nếu là đặt cọc, bên vi phạm có thể bị mất cọc hoặc phải bồi thường gấp đôi. Còn nếu là tiền trả trước, thì chỉ cần hoàn lại hoặc không có chế tài bổ sung. Trường hợp không xác định rõ, pháp luật sẽ mặc nhiên coi là tiền trả trước.
