Tiền điện tử chưa được pháp luật Việt Nam công nhận là tài sản vì không thuộc bốn nhóm tài sản trong Bộ luật Dân sự, nên các giao dịch liên quan không được bảo hộ dân sự.
Tiền điện tử đang xuất hiện ngày càng nhiều trong các hoạt động giao dịch trên môi trường số, tạo ra nhu cầu xác định rõ ràng cách pháp luật điều chỉnh loại giá trị này. Việc tiền điện tử có được công nhận là tài sản được xác lập dựa trên hệ thống khái niệm tài sản trong Bộ luật Dân sự. Đồng thời, hệ thống quy định về phương tiện thanh toán hợp pháp cho thấy rõ phạm vi sử dụng của tiền điện tử trong các giao dịch tại Việt Nam.
1. Tiền điện tử (tiền ảo) có được pháp luật Việt Nam công nhận là tài sản hay không?
Trả lời vắn tắt: Không. Tiền điện tử hiện chưa được pháp luật Việt Nam công nhận là tài sản. Lý do là vì Bộ luật Dân sự chỉ ghi nhận tài sản thuộc bốn nhóm cụ thể, và tiền điện tử không nằm trong bất kỳ nhóm nào.
Căn cứ khoản 1 Điều 105 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
1. Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản.
2. Tài sản bao gồm bất động sản và động sản. Bất động sản và động sản có thể là tài sản hiện có và tài sản hình thành trong tương lai.
Pháp luật Việt Nam chỉ công nhận tài sản trong bốn nhóm gồm vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Với nhóm vật, tài sản phải có hình dạng vật lý cụ thể; tiền phải là phương tiện thanh toán do Nhà nước phát hành; giấy tờ có giá phải thể hiện được giá trị và quyền tài chính còn quyền tài sản phải định lượng được bằng tiền. Tiền điện tử không thỏa mãn tiêu chí của các nhóm trên như không phải vật hữu hình, không phải đồng tiền hợp pháp, không phải giấy tờ có giá và cũng không được coi là quyền tài sản theo pháp luật hiện hành. Do đó, tiền điện tử không được công nhận là tài sản, kéo theo việc các giao dịch liên quan luôn tiềm ẩn rủi ro vì không được pháp luật bảo vệ khi xảy ra tranh chấp.
Tình huống giả định:
- Anh Hòa đầu tư tiền điện tử qua một nhóm trên mạng xã hội
Anh Trần Minh Hòa tại Thành phố Hồ Chí Minh tham gia một nhóm đầu tư trên mạng và chuyển 120 triệu đồng cho người tự xưng là quản lý sàn giao dịch để mua một loại tiền điện tử mới xuất hiện. Toàn bộ giao dịch thực hiện thông qua ví điện tử ẩn danh. - Nhóm đầu tư biến mất và anh Hòa yêu cầu cơ quan chức năng can thiệp
Chỉ sau hai tuần, nhóm đầu tư giải tán, tài khoản người quản lý bị khóa và toàn bộ tiền điện tử trong ví của anh Hòa không thể truy cập. Anh Hòa gửi đơn đến Công an Thành phố Hồ Chí Minh yêu cầu xử lý và đòi lại số tiền đã chuyển. -
Cơ quan chức năng giải thích về rủi ro vì tiền điện tử không phải tài sản hợp pháp
Trong quá trình tiếp nhận, cơ quan chức năng thông tin rằng tiền điện tử không phải là tài sản được pháp luật Việt Nam công nhận nên các giao dịch liên quan không nằm trong phạm vi bảo hộ dân sự. Việc xử lý vụ việc chỉ có thể thực hiện nếu phát hiện dấu hiệu tội phạm như lừa đảo chiếm đoạt tài sản.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Tiền điện tử có phải là phương tiện thanh toán hợp pháp tại Việt Nam không?
Trả lời vắn tắt: Không. Tiền điện tử không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp tại Việt Nam. Chỉ tiền giấy, tiền kim loại do Ngân hàng Nhà nước phát hành và các phương tiện thanh toán được pháp luật liệt kê mới được phép sử dụng trong giao dịch.
Căn cứ khoản 2 Điều 17 Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam 2010 quy định:
Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam 2010
Điều 17. Phát hành tiền giấy, tiền kim loại
...
2. Tiền giấy, tiền kim loại do Ngân hàng Nhà nước phát hành là phương tiện thanh toán hợp pháp trên lãnh thổ nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
...
Căn cứ khoản 10 và 11 Điều 3 Nghị định 52/2024/NĐ-CP quy định:
Trong Nghị định này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
...
10. Phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt (sau đây gọi là phương tiện thanh toán) là phương tiện do tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, công ty tài chính được phép phát hành thẻ tín dụng, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán cung ứng dịch vụ ví điện tử phát hành và được khách hàng sử dụng nhằm thực hiện giao dịch thanh toán, bao gồm: séc, lệnh chi, ủy nhiệm chi, nhờ thu, ủy nhiệm thu, thẻ ngân hàng (bao gồm: thẻ ghi nợ, thẻ tín dụng, thẻ trả trước), ví điện tử và các phương tiện thanh toán khác theo quy định của Ngân hàng Nhà nước.
11. Phương tiện thanh toán không hợp pháp là các phương tiện thanh toán không thuộc quy định tại khoản 10 Điều này.
...
Căn cứ Công văn 5747/NHNN-PC năm 2017 của Ngân hàng Nhà nước:
Công văn 5747/NHNN-PC năm 2017
Tiền ảo nói chung và Bitcoin, Litecoin nói riêng không phải là tiền tệ và không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp theo quy định của pháp luật Việt Nam.
Phương tiện thanh toán hợp pháp phải do Ngân hàng Nhà nước phát hành hoặc phải nằm trong danh mục các phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt đã được Nhà nước cho phép. Tiền điện tử không phải là tiền tệ, không do Nhà nước phát hành và cũng không nằm trong danh sách các phương tiện thanh toán được pháp luật công nhận. Vì vậy, sử dụng tiền điện tử để thanh toán hàng hóa, dịch vụ trong lãnh thổ Việt Nam là hành vi vi phạm và có thể bị xử phạt theo quy định về thanh toán không hợp pháp. Điều này cũng đồng nghĩa các giao dịch sử dụng tiền điện tử trong thanh toán không được pháp luật bảo vệ khi phát sinh tranh chấp.
Tình huống giả định:
- Ông Long chấp nhận thanh toán bằng tiền điện tử cho dịch vụ của mình
Ông Nguyễn Đình Long (chủ một cửa hàng điện thoại tại Hà Nội) quảng bá trên mạng xã hội rằng khách hàng có thể thanh toán bằng nhiều hình thức khác nhau, trong đó có một loại tiền điện tử đang được giao dịch phổ biến trên Internet. - Giao dịch diễn ra và phát sinh tranh chấp giá trị thanh toán
Một khách hàng tên Vũ Đức Hiếu mua một chiếc điện thoại trị giá 18 triệu đồng và chuyển số tiền tương đương bằng đơn vị tiền điện tử theo thỏa thuận. Sau đó, giá thị trường của đồng tiền này giảm mạnh, khiến ông Long cho rằng giá trị nhận được không còn tương xứng và yêu cầu thanh toán lại bằng tiền Việt Nam. -
Cơ quan chức năng xác định việc thanh toán bằng tiền điện tử không hợp pháp
Khi vụ việc được trình báo, Ngân hàng Nhà nước chi nhánh Hà Nội và lực lượng chức năng liên quan làm việc với hai bên. Cơ quan quản lý khẳng định tiền điện tử không phải là phương tiện thanh toán hợp pháp theo quy định pháp luật nên giao dịch không được công nhận và không đủ căn cứ giải quyết tranh chấp dưới dạng giao dịch thanh toán hợp pháp. Cơ sở kinh doanh của ông Long bị nhắc nhở và yêu cầu chấm dứt việc chấp nhận thanh toán bằng tiền điện tử.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Pháp luật dân sự hiện hành chưa công nhận tiền điện tử là tài sản, vì loại giá trị này không thuộc bốn nhóm tài sản được Bộ luật Dân sự xác định gồm vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Khi không được ghi nhận là tài sản, mọi giao dịch liên quan đến tiền điện tử đều tiềm ẩn rủi ro pháp lý, đặc biệt khi xảy ra tranh chấp, vì không thuộc phạm vi bảo vệ của pháp luật dân sự.
