Tập quán hôn nhân là quy tắc được cộng đồng thừa nhận; chỉ áp dụng khi không trái pháp luật và phù hợp nguyên tắc bình đẳng, tự nguyện.
Tập quán về hôn nhân và gia đình là một phần quan trọng trong đời sống văn hóa của các cộng đồng dân cư. Nhiều tập quán tốt đẹp vẫn được gìn giữ và áp dụng song song với pháp luật trong quá trình giải quyết các quan hệ hôn nhân. Việc hiểu đúng khái niệm và nguyên tắc áp dụng tập quán giúp bảo đảm sự hài hòa giữa truyền thống và quy định pháp luật hiện hành.
1. Tập quán trong hôn nhân là gì?
Điều 3 Luật Hôn nhân và gia đình 2014 quy định như sau:
Luật Hôn nhân và gia đình 2014
Điều 3. Giải thích từ ngữ
Trong Luật này, các từ ngữ dưới đây được hiểu như sau:
...
4. Tập quán về hôn nhân và gia đình là quy tắc xử sự có nội dung rõ ràng về quyền, nghĩa vụ của các bên trong quan hệ hôn nhân và gia đình, được lặp đi, lặp lại trong một thời gian dài và được thừa nhận rộng rãi trong một vùng, miền hoặc cộng đồng.
...
Tập quán là những quy tắc quen thuộc trong đời sống hôn nhân được cộng đồng chấp nhận. Các tập quán này thường gắn với truyền thống văn hóa và thể hiện cách ứng xử ổn định của một vùng, miền. Khi pháp luật không điều chỉnh trực tiếp, tập quán có thể được sử dụng để giải quyết quan hệ gia đình nếu phù hợp với chuẩn mực chung.
Tình huống giả định
- Vợ chồng người dân tộc áp dụng tập quán lễ cưới
Tại tỉnh Sơn La, anh Lò Văn Hậu và chị Lò Thị Mai tổ chức lễ cưới theo tập quán truyền thống của dân tộc Thái. Gia đình hai bên tuân theo các bước lễ thức được cộng đồng thừa nhận và thực hiện lâu đời. - Tập quán được cộng đồng công nhận
Nghi lễ được tổ chức đầy đủ theo đúng trình tự truyền thống, bao gồm lễ dạm ngõ, trao lễ vật và nghi thức cúng tổ tiên. Đây là tập quán đã được duy trì qua nhiều thế hệ. -
Tập quán không trái pháp luật
Lễ cưới vẫn bảo đảm nguyên tắc tự nguyện và bình đẳng của đôi vợ chồng trẻ. Vì vậy, tập quán này được xem là phù hợp và có thể áp dụng song song với pháp luật.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
2. Nguyên tắc áp dụng tập quán trong hôn nhân là gì?
Điều 7, Điều 2 Luật Hôn nhân và gia đình 2014 quy định như sau:
Luật Hôn nhân và gia đình 2014
Điều 7. Áp dụng tập quán về hôn nhân và gia đình
1. Trong trường hợp pháp luật không quy định và các bên không có thỏa thuận thì tập quán tốt đẹp thể hiện bản sắc của mỗi dân tộc, không trái với nguyên tắc quy định tại Điều 2 và không vi phạm điều cấm của Luật này được áp dụng.
2. Chính phủ quy định chi tiết khoản 1 Điều này.
...
Điều 2. Những nguyên tắc cơ bản của chế độ hôn nhân và gia đình
1. Hôn nhân tự nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, vợ chồng bình đẳng.
2. Hôn nhân giữa công dân Việt Nam thuộc các dân tộc, tôn giáo, giữa người theo tôn giáo với người không theo tôn giáo, giữa người có tín ngưỡng với người không có tín ngưỡng, giữa công dân Việt Nam với người nước ngoài được tôn trọng và được pháp luật bảo vệ.
3. Xây dựng gia đình ấm no, tiến bộ, hạnh phúc; các thành viên gia đình có nghĩa vụ tôn trọng, quan tâm, chăm sóc, giúp đỡ nhau; không phân biệt đối xử giữa các con.
4. Nhà nước, xã hội và gia đình có trách nhiệm bảo vệ, hỗ trợ trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật thực hiện các quyền về hôn nhân và gia đình; giúp đỡ các bà mẹ thực hiện tốt chức năng cao quý của người mẹ; thực hiện kế hoạch hóa gia đình.
5. Kế thừa, phát huy truyền thống văn hóa, đạo đức tốt đẹp của dân tộc Việt Nam về hôn nhân và gia đình.
Tập quán chỉ được áp dụng khi không mâu thuẫn với các nguyên tắc về hôn nhân tự nguyện, bình đẳng và tôn trọng quyền của các thành viên gia đình. Nếu tập quán vi phạm điều cấm hoặc làm tổn hại quyền lợi của trẻ em, phụ nữ hoặc người yếu thế thì không được chấp nhận. Điều này giúp bảo đảm sự hài hòa giữa truyền thống và pháp luật hiện đại.
Tình huống giả định
- Gia đình đề nghị áp dụng tập quán đa thê
Tại tỉnh Gia Lai, anh Lê Minh Hải và chị Hoàng Thị Ngọc đến nộp hồ sơ đăng ký kết hôn. Trong buổi trao đổi, mẹ anh Hải đề nghị áp dụng tập quán đa thê của cộng đồng nơi gia đình sinh sống để sau này anh Hải có thể cưới thêm vợ thứ hai nếu “được làng cho phép”. - Cán bộ tư pháp phát hiện dấu hiệu trái nguyên tắc pháp luật
Cán bộ hộ tịch nhận thấy yêu cầu này trái với nguyên tắc một vợ một chồng theo Điều 2 Luật Hôn nhân và gia đình 2014. Việc đề nghị áp dụng tập quán đa thê không chỉ vi phạm điều cấm mà còn ảnh hưởng đến quyền bình đẳng của người vợ trong quan hệ hôn nhân. -
Tập quán bị từ chối áp dụng
Cán bộ giải thích rõ rằng tập quán đa thê không phải là “tập quán tốt đẹp” và không được áp dụng theo Điều 7 Luật Hôn nhân và gia đình. Hồ sơ của hai người chỉ được tiếp nhận khi cam kết tuân thủ chế độ hôn nhân một vợ một chồng.
Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.
Kết luận
Tập quán trong hôn nhân có vai trò bổ trợ quan trọng khi pháp luật không quy định cụ thể. Tuy nhiên, tập quán chỉ được phép áp dụng nếu phù hợp với các nguyên tắc cơ bản về tự nguyện, bình đẳng và không vi phạm điều cấm. Nếu không đáp ứng được các điều kiện trên thì sẽ không được áp dụng.
