Hợp đồng giả cách là hợp đồng được lập ra để che giấu giao dịch thực sự giữa các bên, không phản ánh đúng ý chí khi xác lập và bị xem là vô hiệu, không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ dân sự.
Hợp đồng giả cách là dạng giao dịch được thiết lập nhằm che giấu một thỏa thuận khác giữa các bên và thường được xem xét dưới góc độ giao dịch dân sự giả tạo. Khi hợp đồng thuộc trường hợp này, pháp luật không công nhận hiệu lực và buộc các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu. Bên cạnh đó, các quy định liên quan đến hiệu lực và hậu quả pháp lý của hợp đồng giả cách cho thấy cách Nhà nước xử lý và bảo vệ quyền lợi của các chủ thể khi giao dịch bị xác định là vô hiệu.
1. Hợp đồng giả cách là gì?
Điều 124 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
Điều 124. Giao dịch dân sự vô hiệu do giả tạo
1. Khi các bên xác lập giao dịch dân sự một cách giả tạo nhằm che giấu một giao dịch dân sự khác thì giao dịch dân sự giả tạo vô hiệu, còn giao dịch dân sự bị che giấu vẫn có hiệu lực, trừ trường hợp giao dịch đó cũng vô hiệu theo quy định của Bộ luật này hoặc luật khác có liên quan.
2. Trường hợp xác lập giao dịch dân sự giả tạo nhằm trốn tránh nghĩa vụ với người thứ ba thì giao dịch dân sự đó vô hiệu.
Hợp đồng giả cách thực chất là một dạng giao dịch dân sự giả tạo. Các bên thể hiện một hợp đồng trên giấy tờ nhưng ý chí thực sự lại hướng đến một giao dịch khác. Do không phản ánh đúng mục đích và nội dung thật sự của các bên, hợp đồng này bị coi là vô hiệu ngay từ thời điểm xác lập. Giao dịch bị che giấu vẫn có thể được công nhận nếu đáp ứng điều kiện có hiệu lực theo pháp luật dân sự.
Tình huống giả định:
- Anh Trí lập hợp đồng mua bán nhà để che giấu giao dịch vay
Anh Nguyễn Minh Trí vay anh Lê Hoàng Dũng 2 tỷ đồng nhưng hai bên không muốn lập hợp đồng vay. Họ thống nhất ký một hợp đồng mua bán nhà ghi giá 2 tỷ đồng, không giao nhà, không bàn giao tài sản. Mục đích của cả hai chỉ là che giấu việc cho vay tiền. - Anh Dũng yêu cầu sang tên khi anh Trí không trả nợ
Đến hạn thanh toán, anh Trí không trả được khoản vay. Anh Dũng mang hợp đồng đến Văn phòng đăng ký đất đai TP Hồ Chí Minh để yêu cầu sang tên. Quá trình kiểm tra cho thấy không có việc giao nhà, không có sử dụng thực tế, và chính các bên thừa nhận hợp đồng chỉ nhằm bảo đảm khoản vay. -
Cơ quan có thẩm quyền xác định hợp đồng là giả cách
Căn cứ lời khai và tài liệu, cơ quan có thẩm quyền kết luận hợp đồng mua bán nhà chỉ là giao dịch giả tạo. Hợp đồng bị tuyên vô hiệu, các bên hoàn trả cho nhau những gì đã nhận,còn giao dịch vay tiền vẫn được xem xét để giải quyết nghĩa vụ.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
2. Pháp luật quy định thế nào về hợp đồng giả cách?
Điều 124 và Điều 131 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:
Điều 124. Giao dịch dân sự vô hiệu do giả tạo
1. Khi các bên xác lập giao dịch dân sự một cách giả tạo nhằm che giấu một giao dịch dân sự khác thì giao dịch dân sự giả tạo vô hiệu, còn giao dịch dân sự bị che giấu vẫn có hiệu lực, trừ trường hợp giao dịch đó cũng vô hiệu theo quy định của Bộ luật này hoặc luật khác có liên quan.
2. Trường hợp xác lập giao dịch dân sự giả tạo nhằm trốn tránh nghĩa vụ với người thứ ba thì giao dịch dân sự đó vô hiệu.
...
Điều 131. Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu
1. Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập.
2. Khi giao dịch dân sự vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận.
Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật thì trị giá thành tiền để hoàn trả.
3. Bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó.
4. Bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường.
5. Việc giải quyết hậu quả của giao dịch dân sự vô hiệu liên quan đến quyền nhân thân do Bộ luật này, luật khác có liên quan quy định.
Hợp đồng giả cách được xử lý theo quy định của giao dịch dân sự vô hiệu. Khi hợp đồng chỉ thể hiện ý chí bề ngoài nhằm che giấu giao dịch khác, pháp luật không công nhận hiệu lực của hợp đồng này. Việc vô hiệu được xác định ngay tại thời điểm các bên ký kết và không làm phát sinh bất kỳ quyền, nghĩa vụ dân sự nào từ hợp đồng. Sau khi bị tuyên vô hiệu, các bên buộc phải hoàn trả lại các lợi ích đã nhận; nếu không thể hoàn trả bằng hiện vật thì phải quy đổi thành tiền. Trường hợp một bên sử dụng hợp đồng giả cách để trốn tránh nghĩa vụ đối với người thứ ba, cơ quan có thẩm quyền có thể xem xét trách nhiệm bồi thường thiệt hại.
Tình huống giả định:
- Hai doanh nghiệp lập hợp đồng cho thuê để che giấu chuyển nhượng
Công ty Ánh Dương chuyển giao hệ thống máy đóng gói cho Công ty Hoàng Phát nhưng hai bên lập hợp đồng cho thuê để tránh việc ghi giảm tài sản trong thời điểm cơ quan quản lý đang đánh giá năng lực tài chính. Tài sản được giao hẳn và không có khoản thanh toán tiền thuê nào. - Cơ quan thuế tại địa bàn tỉnh Đồng Nai phát hiện dấu hiệu bất thường
Khi kiểm tra hồ sơ, cơ quan thuế nhận thấy Ánh Dương không còn quản lý tài sản nhưng vẫn kê khai cho thuê, trong khi Hoàng Phát lại ghi nhận tài sản như đã sở hữu. Các bên không xuất trình được chứng từ chứng minh việc thanh toán tiền thuê. -
Giao dịch bị tuyên vô hiệu do giả tạo
Từ tài liệu và lời khai, cơ quan có thẩm quyền xác định hợp đồng cho thuê chỉ nhằm che giấu giao dịch mua bán. Hợp đồng bị tuyên vô hiệu và hai bên phải khôi phục tình trạng ban đầu để xử lý nghĩa vụ liên quan.
(Tình huống trên đây là tình huống không có thật, chỉ mang tính tham khảo.)
3. Kết luận
Hợp đồng giả cách là giao dịch được thiết lập để che giấu thỏa thuận thực sự giữa các bên và không được pháp luật công nhận hiệu lực. Với bản chất là giao dịch giả tạo, hợp đồng này bị tuyên vô hiệu và các bên phải hoàn trả lại những gì đã nhận. Hậu quả pháp lý được xử lý theo cơ chế khôi phục tình trạng ban đầu nhằm bảo đảm quyền lợi của các chủ thể trong quan hệ dân sự.
