Hồi quang phản chiếu: Bí ẩn sự tỉnh táo cuối đời

Hồi quang phản chiếu là một trong những hiện tượng bí ẩn và xúc động nhất từng được ghi nhận trong những giờ phút cuối cùng của đời người. Đó là khi một người bệnh nặng, tưởng như không còn nhận thức, bỗng tỉnh táo, minh mẫn hoặc khỏe mạnh bất thường ngay trước khi qua đời. Hiện tượng này xuất hiện từ lâu trong dân gian, trong y học được đặt tên là terminal lucidity. Hiện nay, hồi quang phản chiếu vẫn là hiện tượng khiến các nhà khoa học lẫn cộng đồng tâm linh tò mò, tranh luận. Bằng sự giao thoa giữa y học, thần kinh học và niềm tin cổ xưa, hồi quang phản chiếu mở ra cái nhìn sâu hơn về sự sống, cái chết và bản chất ý thức của con người.

1. Hồi quang phản chiếu là gì? Nó có thật không?

“Hồi quang phản chiếu” là một từ hán việt vốn để chỉ hiện tượng ánh sáng phản xạ lúc mặt trời sắp lặn khiến bầu trời trở nên sáng hơn trong thời gian ngắn rồi nhanh chóng tối đi, từ hiện tượng này người ta sử dụng cụm từ để ẩn dụ cho việc một người bệnh đột nhiên trở nên minh mẫn, khoẻ mạnh trong một khoảng thời gian ngắn trước lúc qua đời

Người bệnh có thể:

• ngồi dậy sau nhiều ngày hôn mê,

• ăn uống ngon miệng dù trước đó không thể nuốt,

• trò chuyện logic và rõ ràng,

• nhận ra người thân sau nhiều năm mất trí nhớ,

• hoặc vui vẻ, mạnh mẽ một cách bất ngờ.

Khoảng thời gian này thường kéo dài từ vài phút đến vài giờ, hiếm hơn là một hoặc hai ngày, rồi ngay sau đó, người bệnh sẽ nhanh chóng bước vào giai đoạn hấp hối thật sự.

Hiện tượng này hoàn toàn có thật. Nó không chỉ xuất hiện trong truyền miệng, mà còn được ghi nhận trong y văn phương Tây với tên gọi terminal lucidity hay “sự minh mẫn giai đoạn cuối”. Cụm từ này được sử dụng từ thế kỷ XIX và ngày nay xuất hiện trong nhiều nghiên cứu thần kinh học, chăm sóc giảm nhẹ và tâm lý học cận tử.

2. Giải thích hồi quang phản chiếu

2.1. Giải thích từ góc nhìn khoa học

Cho đến nay, chưa có lý thuyết khoa học nào giải thích hoàn toàn hiện tượng này, nhưng có những hướng nghiên cứu được nhiều chuyên gia đồng thuận hơn cả:

(1) Bùng phát thần kinh trước khi chết (neural surge)

Nghiên cứu bằng EEG (điện não đồ) và fMRI cho thấy rằng não bộ có thể tăng hoạt động đột ngột trước khi ngừng hẳn. Sự “bùng sáng” này làm kích hoạt tạm thời các vùng: nhận thức, ký ức, cảm xúc, và nhận biết ngôn ngữ.

Luận điểm này trở thành một trong những giải thích phổ biến nhất vì nó tương thích với quan sát lâm sàng: người bệnh có thể tỉnh táo một cách bất thường, nhưng chỉ trong thời gian rất ngắn.

(2) Giải phóng hormone và chất dẫn truyền thần kinh

Khi cơ thể tiến gần đến cái chết, hệ nội tiết và thần kinh bắt đầu phản ứng mạnh để duy trì sự sống. Cơ thể có thể giải phóng:

• endorphin → giảm đau, tạo cảm giác khỏe mạnh,

• dopamine → tăng tỉnh táo,

• adrenaline → tăng năng lượng trong thời gian ngắn.

Sự kết hợp này tạo nên ảo giác về sự “hồi phục”: người bệnh bỗng muốn ăn, muốn nói chuyện, thậm chí được cho là “khỏe lại”.

Thực chất, đây là phản ứng cuối cùng của hệ thần kinh – nội tiết, không phải dấu hiệu tốt, và sau đó cơ thể thường suy kiệt rất nhanh.

(3) Sự phục hồi tạm thời của các đường dẫn truyền thần kinh

Ở bệnh nhân sa sút trí tuệ hoặc Alzheimer, các kết nối thần kinh bị tổn thương nặng. Tuy nhiên, ngay trước lúc chết, não bộ có thể giải phóng một lượng lớn chất dẫn truyền, làm hoạt hóa tạm thời các mạng lưới thần kinh và giúp người bệnh lấy lại khả năng ngôn ngữ hoặc trí nhớ.

Điều này khiến gia đình tưởng rằng người bệnh đột ngột hồi phục, nhưng thực ra đó chỉ là “khoảnh khắc tỉnh táo cuối cùng”.

2.2. Giải thích từ góc nhìn tâm linh

Trong văn hóa Á Đông, hiện tượng hồi quang phản chiếu thường được xem là khoảnh khắc linh hồn tỉnh giác trước khi rời khỏi thân xác. Khi thân thể suy kiệt, tâm thức vốn không phụ thuộc hoàn toàn vào cơ thể trở nên sáng suốt, giúp người sắp mất nhìn lại cuộc đời, trút bầu tâm sự, hoặc gặp gỡ người thân lần cuối.

Một số quan niệm cho rằng hồi quang phản chiếu là dấu hiệu của sự chuyển tiếp, linh hồn đã bước một chân sang cõi khác nhưng vẫn giữ liên hệ với thế giới này trong giây phút sau cùng.

Dù khó chứng minh, góc nhìn tâm linh mang lại ý nghĩa nhân văn sâu sắc, giúp nhiều gia đình cảm thấy an ủi trước sự ra đi của người thân.

3. Những trường hợp ghi nhận trên thực tế

3.1. Trường hợp của Benjamin Rush

Một trong những ghi chép sớm nhất và nổi tiếng về hiện tượng hồi quang phản chiếu thuộc về bác sĩ Benjamin Rush (1746–1813), được xem là “cha đẻ của tâm thần học Hoa Kỳ”. Trong các ghi chép của ông vào khoảng năm 1812–1826, Rush đã mô tả rằng nhiều bệnh nhân mắc chứng tâm thần nặng hoặc sa sút trí tuệ đã “tỉnh lại” vào những ngày cuối đời, họ đột nhiên thể hiện “một mức độ lý trí hơn hoặc ít hơn” trong các giờ hoặc ngày cuối cùng.
Mặc dù Rush không dùng thuật ngữ “terminal lucidity” như ngày nay, nhưng mô tả của ông đã đặt nền tảng cho các nghiên cứu sau này về hiện tượng này. 
Trường hợp của Rush không được mô tả chi tiết như các nghiên cứu hiện đại (không có tên bệnh nhân cụ thể, hồ sơ ghi âm điện não, v.v.), nhưng nó cho thấy rằng hiện tượng hồi quang phản chiếu đã được ghi nhận từ hơn 200 năm trước và không phải mới xuất hiện.

3.2. Trường hợp của Anna Katharina Ehmer

Một ví dụ được ghi chép cẩn thận hơn đến từ Đức: Anna Katharina “Käthe” Ehmer (1895–1922), một phụ nữ 26 tuổi với khuyết tật tâm thần nặng, sống trong một viện điều dưỡng lâu năm và được cho là chưa từng nói một lời nào trong đời do tổn thương thần kinh nghiêm trọng.
Trong bài báo “The Death of Anna Katharina Ehmer: A Case Study in Terminal Lucidity” (2013) của Michael Nahm và Bruce Greyson, đã nêu rõ: trước khi qua đời, Ehmer đột nhiên “hát những bài hát lâm chung” khoảng nửa giờ, dù trước đó hoàn toàn không nói được lời nào.
Báo cáo cho biết: “She had allegedly never spoken a single word during her life. Yet, she was reported to have sung dying songs for a half hour before she died.” Tạm dịch "Cô ấy được cho là chưa từng nói một lời nào trong suốt cuộc đời của mình. Tuy nhiên, đã có báo cáo cho rằng cô ấy đã hát những bài hát tiễn biệt khoảng nửa giờ trước khi cô ấy chết".
Mặc dù một số người đặt dấu hỏi về độ chính xác tuyệt đối của các chi tiết (vì ghi chép từ đầu thế kỷ 20, hồ sơ không đầy đủ), nhưng trường hợp Ehmer vẫn được trích dẫn rộng rãi như một trong những minh chứng thuyết phục cho hiện tượng hồi quang phản chiếu.

4. Tổng kết

Hồi quang phản chiếu là một trong những hiện tượng kỳ lạ và xúc động nhất của đời người, nơi ranh giới giữa sống và chết bỗng trở nên mỏng manh và sáng rõ. Dù khoa học hiện đại đã đưa ra nhiều giả thuyết đáng chú ý về hoạt động thần kinh, hormone và cơ chế sinh học trong giai đoạn cận tử, hiện tượng này vẫn chưa thể được lý giải hoàn toàn. Những trường hợp ghi nhận trong y văn, từ thế kỷ XIX đến nay, cho thấy hồi quang phản chiếu không phải truyền thuyết hay hiện tượng hiếm gặp, mà là một phần thực tế nhưng còn nhiều khoảng mờ.

Điều rõ ràng nhất là: hồi quang phản chiếu nhắc nhở chúng ta rằng cái chết không phải lúc nào cũng là sự lụi tàn âm thầm, mà đôi khi là ánh sáng rực rỡ trước khi tắt hẳn, một lời chào cuối cùng đầy yêu thương. Nó khiến mỗi chúng ta ý thức hơn về sự hữu hạn của đời sống, trân trọng hơn từng khoảnh khắc, từng cuộc gặp gỡ, và từng lời chưa kịp nói.